ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ ਲਕਸ਼ਮਣ ਗਾਇਕਵਾੜ ਦਾ ਨਾਂਅ,ਇਸ ਵੇਲੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ,ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਦਲਿਤ ਲਿਖਤ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ।ਪੇਸ਼ ਹੈ ਲਕਸ਼ਮਣ ਗਾਇਕਵਾੜ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨ ਕਵਿ ਤ੍ਰਿਪੁਰਾਰਿ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ,ਜਿਸਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜ਼ਮਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ
ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ।ਦਲਿਤ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕੋਈ ਅੰਦੋਲਨ ਨਹੀਂ,ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ।ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ,ਉਹਨਾਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਖਿਆ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਹੀ ਸੀ।ਦਲਿਤਾਂ ਲਈ ਪੁਸਤਕ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰ ਵਗੈਰਾ ਜਾਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਸੀ।'ਦਲਿਤ ਲਿਖਤ' ਦੇ ਮੁੱਲ ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਠੱਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਦਲਿਤ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਾਲ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਨਾਲ ਹੈ।ਦੂਸਰਾ ਦਲਿਤ ਲਿਖਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨ੍ਹੀ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਦਾਂ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਐਨਾ ਸੁਧਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਦਲਿਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਬਣੀ ਹੈ।ਇਸ ਪਛਾਣ ਨਾਲ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿਆਦਾ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲੀ ਖੁਸ਼ੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਦਰਅਸਲ, ਲਿਖ਼ਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਣਾ ਹੀ ਗਲਤ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਦਲਿਤ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹੋ ਕੀ 'ਦਲਿਤ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ' ਨੇੜਲੇ-ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ?
ਹਾਂ,ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੀ ਹੇਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਲੋਕ ਜਿੰਨੇ ਸਿਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਮਿਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ 'ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਜਾਤ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਉੱਠਕੇ ਅਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖ਼ਕ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਾਂ? ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਲਿਖਤ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ।ਨੌਜਵਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲਿਖਤ ਹੀ ਪਹਿਲ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਬੇਕਾਰ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਤ,ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫ਼ੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੈਰ ਸਮਾਜੀ ਤੱਤ ਮੋਜੂਦ ਹਨ,ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਸੱਚ ਹੈ।ਲਿਖਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ,ਉਹ ਹੈ ਭਾਸ਼ਾ। ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ,ਉਨ੍ਹਾ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਤੁਹਾਡੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ?
ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮਰਾਠੀ ਬੋਲਦਾ ਹਾਂ, ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰਾਠੀ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂ।ਇਸ ਵਿਸ਼ਾ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਗਲਤ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।ਮੈਂ ਸਾਫ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ, ਮਰਾਠੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਬੰਗਲਾ.. ਕੋਈ ਵੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਹਾਂ,ਪਰ ਜੇਕਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ,ਜੋ ਸਭ ਦੇ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਾਇਦਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ।ਅਸੀਂ,ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋ ਸਕਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਨੇੜੇ ਆ ਸਕਾਂਗੇ।ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਜ਼ਰਮ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਹੱਥਕੜੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਾਰਵਾਈ ਦੌਰਾਨ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਉਹ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਅਪਣੇ ਛੋਟੇ ਮੋਟੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਕੇ ਸਮਾਜ,ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿੱਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ।ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਵਧੀਆ ਹੈ,ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ (ਪੁੱਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇ) ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਣਾ ਕਿਥੋਂ ਤੱਕ ਠੀਕ ਹੈ?
ਦਰ ਅਸਲ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।ਇਸ ਲਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਜਾਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਧਰਮ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਦੇਖਣਾ 'ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ' ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਨੇਤਾ ਲੋਕ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।ਇਹ ਸਭ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਖ਼ੋਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣੀ ਹੋਵੇਗੀ।ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਾਡੀ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ,ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਧੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਈਏ। ਅਸਲੀ ਚਿਹਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਈਏ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋ ਸਕਣ।
ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ 'ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ' ਕਹਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ?
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ੍ਹਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ- ਅਜਿਹਾ ਲੇਖਕ ਜਿਸਦਾ ਜਨਮ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦਲਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣੇ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਨੂੰ ਲ਼ਿਖਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਇਹ ਠੀਕ ਕਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਥੇ ਤੱਕ ਲਿਖਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਪਣੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਉਤਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ 'ਦਲਿਤ ਲੇਖਕ' ਦੀ ਬਜਾਏ ਲੇਖਕ ਕਹਿਲਉਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਤੁੰਸ਼ਟ ਹਾਂ।ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਰਗ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰਖਦਾ ਹਾਂ।
No comments:
Post a Comment