ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਟਿਆਲੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਅਸਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਲਵੇ ਖਿਤੇ ਤੇ ਕਾਫੀ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਮਾਲਵੇ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਹੋਏ। ਪਰ ਇਹੋ ਗਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਕਹਨੀ ਔਖੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਜਿਆਦਾ ਲਾਹੌਰ-ਲਾਇਲਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੀ,ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੈ । ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਰਾਣਾ ਭਗਵਾਨ ਦਾਸ, ਸਾਬਕਾ ਚੀਫ ਜਸਟਿਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੁਪ੍ਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਲੋਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਬਾਅਦ ਤੇ ਇਨਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਮਾਲਵਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੜੈਚ ਹੁਰਾਂ ਵਲੋਂ ਸੰਪਾਦਤ ਕਰਕੇ ਛਾਪਣ ਮਗਰੋਂ ਆਖਿਰ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਖੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੁਲਾਵੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੱਜਣ ਦਾ ਪਰਸੰਗ ਲਭ ਪਿਆ ਹੈ। ਏਹ ਸੱਜਣ ਸੀ –ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ , ਜਿਸ ਦੇ ਖ਼ਤ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਸ਼ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਏਹ ਖ਼ਤ #ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ# ਸੀਰੀਅਲ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਜਿਲਦ ਵਿੱਚ ਭਾਗ- 53-ਸਫਾ 326-30 - ਤੇ ਛਪੇ ਹਨ। ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ-#ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਕਾਰਡ#-30 ਜਨਵਰੀ 1929 ਨੂੰ ਹੋਈ ਇਸ ਤਲਾਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਪੁਲਸ ਵਲੋਂ ਦਰਜ ਹੈ—#ਵਸੂਲੀ ਸੂਚੀ# –

ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਪੁਤਰ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ, ਜਾਤ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਪਟਿਆਲਾ ਰਾਜ ਦੇ ਥਾਣਾ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਵਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ (ਨਾਂ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹਨ)ਵਿੱਚ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਉਥੋਂ ਬਰਾਮਦ ਹੋਣ ਤੇ ਪੁਲਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਈਆਂ:-
ਤਾਰੀਖ਼, 30 ਜਨਵਰੀ 1929.

1.1928 ਦੀ ਬੰਦ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਇਰੀ
2.ਨਥਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਭੇਜੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਦੋ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ
3.ਪੂਰਨ ਚੰਦ ਵਲੋਂ ਭੇਜਿਆ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰਡ
4.ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਤਿੰਨ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ
5.ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਇੱਕ ਲਿਫਾਫਾ

ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਭੇਜੇ ਏਹ ਖ਼ਤ ਬੜੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਰਪੂਰ ਹਨ। ਪਰ ਵੜੈਚ ਸਾਹਿਬ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਜੋ ਰਿਕਾਰਡ ਆਇਆ,ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਟਾਇਪ ਕੀਤਾ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਫਸਰਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,ਉਹੋ ਰਿਕਾਰਡ ਆਇਆ ਹੈ। ਸੋ ਇਥੇ ਉਲਟਾ ਤਰਜਮਾ ਹੈ, ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮੇ ਤੋਂ ਮੁੜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਤਰਜਮਾ, ਪਰ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪਖੋਂ ਏਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨਾ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਪਟਿਆਲੇ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਅਣਚਾਹੇ ਤਰਜਮੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਵੇ ।

ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਤੇ ਤੇ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਉਥੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕਾਰਕੁਨ ਸਨ। ਖ਼ਤ ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੈ—
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਸਰਦਾਰ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ,
ਸਤਕਾਰ ,ਮੈਂ ਇਥੇ ਠੀਕ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਮੀਦ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਉਥੇ ਠੀਕ ਹੋ। ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਬੁਖਾਰ ਉਤਰ ਗਿਆ ਹ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੈਂ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਥੇ ਮੈਨੇਜਰ ਹੋਣ ਨੂੰ ਦਿਖਾਓਨ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਦਦਗਾਰ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਹਰ ਮੌਕੇ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਹ ਲਿਖਣਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਾ ਪੰਜ ਪੈਸੇ ਹਨ ਨਾ ਜੁੱਤੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਵਾਹੇਗੁਰੁ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ।ਏਥੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਵੇ। ਇਥੇ ਰਹ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਕਾਫੀ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਰਖਾਸਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਥੇ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਭੇਜੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਥੇ ਪਰਚਾਰ ਬੜਾ ਘੱਟ ਹੈ।ਜੋ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਇਥੇ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਜਗਾਹ ਤੇ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਠੀਕ ਸਮਝੋ ਕਰੋ।
ਤੁਹਾਡਾ ਹਿਤੂ,
ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ , ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ
ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਪਤਾ- ਸਰਦਾਰ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ, ਮੈਨੇਜਰ ਕੌਮੀ ਬੀ॰ਏ॰ , ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਵਲੀ ਸਾਹਿਬ ਡੱਬੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਲਾਹੌਰ

27-12-1928 ਨੂੰ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਖ਼ਤ ਹੈ-
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ,
ਸਤਕਾਰ । ਮੈਂ ਇਥੇ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਉਥੇ ਇਵੇਂ ਹੀ ਲੋਚਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਥੇ ਪਟਿਆਲੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਲਈ ਆਇਆ ਹਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਤੇ ਤੇ ਖ਼ਤ ਭੇਜਣਾ। ਸਰਦਾਰ ਸਾਹਿਬ(ਭਗਤ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਤਕਾਰ।
ਤੁਹਾਡਾ ਹਿਤੂ,
ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ – ਪਤਾ-ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਧਰਮ ਧਜਾਂ , ਨਿਰਲ ਖਾਰਾ , ਤੋਪਖ਼ਾਨਾ ਗੇਟ , ਪਟਿਆਲਾ
ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਤੇ ਪਤਾ—ਸਰਦਾਰ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ, ਸੂਬਾ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦਫਤਰ, ਬਰੇਡਲੇ ਹਾਲ, ਲਾਹੌਰ

ਤੀਸਰਾ ਬਿਨਾਂ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਕੁਝ ਲੰਬਾ ਖ਼ਤ ਜਿਆਦਾ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ,
ਸਤਕਾਰ। ਮੈਂ ਇਥੇ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹਾਂ ਤੇ ਉਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵੀ ਇੰਜ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।ਮੈਂ ਬੁਖਾਰ ਕਰਕੇ ਕਾਫੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਟੀਕੇ ਲੱਗੇ। ਇਸਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜੋ ਵੀ ਪੈਸੇ ਸਨ ਸਾਰੇ ਖ਼ਰਚ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣਗੇ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ ।ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਕਿਰਤੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਜਾਰੀ ਕਰਵਾ ਦੇਣਾ। ਏਹ ਨਾ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਭੇਜਾਂਗਾ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬੜਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਵਾਂਗਾ । ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤ, ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਨਾ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਤੇ ਦਿਲੀ ਦੁਖ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਆਦਮੀ ਮਿਲਣੇ ਬੜੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਨ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਜੇਹੇ ਲੀਡਰ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਕੀ ਹਨੇਰਾ ਘਟ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਬੜਾ ਬਦਕਿਸਮਤ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਲੀਡਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੌਣ ਮੁਲਕ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰੇਗਾ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਤਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਵਾਂ। ਏਹ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ?ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਪਤਾ ਤੇ ਮਾਹਵਾਰੀ ਵਜ਼ੀਫੇ ਦੀ ਰਕਮ ਲਿਖਣਾ।ਮੈਂ ਹੇਠਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ । ਏਹ ਕੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਦੇਣਾ। ਸਰਦਾਰਜੀ(ਭਗਤ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਸਤਕਾਰ ਕਹਿਣਾ । ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਜੋ ਵੀ ਕੰਮ ਚਾਹੁਣ,ਜ਼ਰੂਰ ਦਸਣਾ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ਬਾਰੇ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਾ ਭੁਲਣਾ। ਏਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਖਣਾ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਰਿਆਯਤੀ ਚੰਦਾ ਲੈ ਲੈਣ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿਨੇ ਪੈਸੇ ਉਹ(ਭਗਤ ਸਿੰਘ) ਕਹਿਣ, ਭੇਜ ਦਿਆਂਗਾ। ਮੇਹਰਬਾਨੀ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਗਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿਣਾ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਥੇ ਪਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾਫ ਕਰਨਾ।
ਤੁਹਾਡਾ ਹਿਤੁ,
ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ

ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਖ਼ਾਸ ਗਲਾਂ ਸਾਮਣੇ ਆਓਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਕਿ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਦਾ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਤੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਸ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਵੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨਾ ਕਈ ਲੇਖ ਉਰਦੂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ।

ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਪਟਿਆਲਾ ਤੇ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਤਥ ਸਾਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾਣ। ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਣ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅੰਦਰ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਸਰ ਦਾ ਪਤਾ ਇਨਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਿਰਕਢ ਕਾਰਕੁਨ ਸਨ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਖ਼ਤ ਬ੍ਰੈਡਲੇ ਹਾਲ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਤੇ ਤੇ ਹੀ ਭੇਜੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਉਨੀ ਦਿਨੀਂ ਪੰਜਾਬ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਸੀ।

ਡਾ॰ ਚਮਨ ਲਾਲ
Visiting Professor,The University of the West Indies,Trinidad & Tobago
Mob-1868-3692687

ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ 'ਚ ਭੰਗ ਭੁੱਜਦੀ

ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਮਰਾੜਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਤੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸਦੀਕ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਕੌਰ ਵਲੋਂ ਗਾਏ ਇਕ ਗੀਤ "ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਗਿਆ ਜੱਟ ਦੇ ਤੇਲੂ ਰਾਮ ਦੀ ਹੱਟੀ ਦਾ ਜਰਦਾ, ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭੰਗ ਭੁੱਜਦੀ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਸੜਕ ਉਤੇ ਠੇਕਾ" ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮਰਾੜਾਂ ਵਾਲੇ ਮਾਨ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀਂ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ । ਚਲੋ ! ਜੋ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਲੇਖ 'ਚ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਿਣ ਚ ਕੋਈ ਮਾਣ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।

ਇਸ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੰਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਲਈਏ ਕਿ ਇਹ ਭੰਗ ਹੈ ਕੀ ਸ਼ੈ ? ਭਾਵੇਂ ਭੰਗ ਏਨੀ ਵੀ ਦੁਰਲੱਭ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਕੋਹ 'ਤੇ ਬੋਲੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੋ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਭੰਗ, ਕੋਈ ਸੁੱਖਾ, ਕੋਈ ਸੁੱਖ ਨਿਧਾਨ ਤੇ ਗੋਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮਰੁਆਨਾ ਤੇ ਹੈਮਪ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਨਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕੰਮ ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਰ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਹੱਸਣ ਲਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਹੱਸਣੋਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਜੇ ਰੋਣ ਲਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਕੋਈ ਅੱਜਕਲ ਦੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਦ ਪੁਰਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਇਸ ਭੰਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹੀ ਸਨ, ਅੱਜ ਕਲ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਕਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਚ ਜਾਓ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ। ਇਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਸ੍ਰੀ ਹੇਮਕੁੰਟ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਚਮੋਲੀ ਵਿਖੇ ਕੁਝ ਸਾਧ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਲਾ ਕੇ, ਹੱਥ ਸੁੱਖੇ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਚ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਘੁਮਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋ ਮੈਲ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜੰਮੇਗੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਲਫ਼ੇ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਸੂਟੇ ਲਾਵਾਂਗੇ। ਹੋਲੀ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਇਸ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਲਾਡਲੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਯਾਨੀ ਕਿ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸੁਖਨਿਧਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ 'ਚ ਮੋਹਰੀ ਹਨ। ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ 'ਚ ਇਹ ਨਸ਼ਾ ਕੋਈ ਦੁਰਲੱਭ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ।ਰਾਹੇ-ਵਗਾਹੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਆਮ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਬੂਟੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੋ, ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਮੁਫ਼ਤ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਚਾਹੇ ਇਸ 'ਚ ਡੁਬਕੀ ਲਾ ਲਵੇ।

ਪਰ ਜਦੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਹਿਲੋ-ਪਹਿਲ ਤਾਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਚ ਸੁੱਖਾ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੋ, ਉਸ ਵਕਤ ਯਾਨੀ ਅੱਜ ਤੋ ਵੀਹ ਤੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਪੂਤਾਂ ਨੇ ਅਮੀਰ ਬਣਨ ਲਈ ਸ਼ਾਰਟ-ਕੱਟ ਮਾਰੇ ਸਨ ਪਰ ਮੌਕੇ ਨਾਲ ਸੰਭਲ ਗਏ। ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਬੂਤਾਂ ਸਮੇਤ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਾਂਭੀ ਪਈ ਹੈ। ਪਰ ਗੱਡੇ ਮੁਰਦੇ ਪੱਟਣ 'ਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੰਵਰਨਾ । ਬਾਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਹੁਣ ਸਿੱਧੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੇ ਲੂਣ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ। ਬੱਸ ! ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਲਈਏ, ਫੇਰ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਥੇ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਹੱਥਕੰਡੇ ਭੰਗ ਬੀਜਣ ਲਈ ਅਪਣਾਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬਚਪਨ 'ਚ ਦਾਦੀ ਨਾਨੀ ਤੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਤੇ ਆਜੜੀ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਸੁੱਖੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਲਿਆ। ਤਕਰੀਬਨ ਸਭ ਨੇ ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਆਜੜੀ ਰੋਜ ਹੀ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੌਲਾ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕੋ ਸ਼ੇਰ ਆ ਗਿਆ ਸ਼ੇਰ । ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਸੱਚੀਂ ਸ਼ੇਰ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਕੋਈ ਨਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸੋ, ਸਾਡੇ ਸ਼ਾਤਰ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਥੋਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਸ ਧੰਦੇ ਚ ਪਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਆਪ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕਿ ਫ਼ਲਾਣਾ ਸਿਓ ਨੇ ਸੁੱਖਾ ਬੀਜ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੀ ਤਾ ਕੁਝ ਨਾ ਲੱਭਣਾ। ਫੇਰ ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਇਹੀ ਕੁਝ ਕਰਨਾ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਬਾਰ ਸ਼ੇਰ-ਸ਼ੇਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਤੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਕੋਈ ਐਵੇਂ ਹੀ ਤੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੜੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁੱਖਾ ਬੀਜ ਲੈਣਾ।

ਗਲ ਅਗਾਂਹ ਦੀ ਕਰ ਲਈਏ, ਅੱਜ ਕਲ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਚ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਤਰਾਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵੀ ਹਾਈਟੈਕ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਹਿਸਾਬੀ ਕਿਤਾਬੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੇ ਸਰਚ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਸੁੱਖੇ ਦੇ ਬੂਟੇ ਫੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸਿਨਮਾ ਮਾਲਕ ਸਿਨਮੇ 'ਚ 999 ਸੀਟਾਂ ਲਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਟੈਕਸ ਘੱਟ ਪਵੇ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੇ 999 ਬੂਟੇ ਸੁੱਖੇ ਦੇ ਫੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸਜਾ ਘੱਟ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸਜ਼ਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਬੱਸ ਹੁਣ ਇਸੇ ਮੋਰੀ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਦੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰੇ । ਬਸ ਫ਼ਰਕ ਇੰਨਾ ਕੁ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਕੌਮ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੱਟਦੇ ਸਨ ਤੇ ਅੱਜ ਕਲ ਨਸ਼ਿਆਂ ਲਈ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਇਕ ਕਲਮੀ ਮਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ੀ ਗੁਲਾਟੀ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵਕਤ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ''ਭਾਜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਂਝ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਭਰਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਕਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ? ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਗੱਲ ਤੇ ਵਲੂੰਧਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਛੋਟਾ ਮੋਟਾ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਬਿਆਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ... ਤਾਂ, ਜੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਅੱਖਰ ਵੱਧ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ... ਤਾਂ । ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੁਣ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਜੇਰੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ !'' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ''ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹਨ, ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਜੇਰੇ ਬਹੁਤ ਤਕੜੇ ਨੇ । ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨ ਕੇ ਘਪਲੇ ਕਰੀ ਜਾਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਰੇਪ ਕਰੀ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕਾਲੇ ਬਜ਼ਾਰ ਰਾਹੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਜੁਆਨੀ ਖਾਈ ਜਾਵੇ, ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਹਿਰਦੇ ਨਹੀਂ ਵਲੂੰਧਰੀਦੇ, ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਤਕੜੇ ਜੇਰੇ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਕੁਝ ਤਾਜ਼ਾ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹੀ ਦੇਖ ਲਵੋ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਲਕ ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੇਰਾਂ ਨੇ ਜਾਅਲੀ ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਕੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੁਣ ਗ੍ਰਫਿਥ ਵਾਲੇ ਭੰਗ ਕਾਂਡ ਬਾਰੇ ਦੇਖ ਲਵੋ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਿੰਦਿਆ ਦਾ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।'' ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਜੀਤਾ ਸੋਢੀ ਕਹਿੰਦਾ ''ਬਾਈ ਜੀ ! ਉਹ ਨਾਮੀ ਗਰਾਮੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਹੋਣਗੇ, ਬਸ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਸੀਨੇ ਵਲੂੰਧਰੇ ਨਹੀਂ ਗਏ।'' ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ । ਜੇਕਰ ਗੱਲ ''ਨਾਮੀ ਗਰਾਮੀ ਬੰਦਿਆਂ'' ਦੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਨਾਮਣਾ ਖੱਟਣਾ ਖਾਲਾ ਜੀ ਦਾ ਵਾੜਾ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਜਰੂਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ''ਖਾਸ ਬੰਦਿਆਂ'' ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ ਤਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕਲ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਜੰਮੇ-ਜਾਏ 'ਤੇ ਵੀ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਤੇ ਜੇਕਰ ''ਖਾਸ ਬੰਦਿਆਂ'' ਨੇ ਕੋਈ ਚੰਨ ਚਾੜ੍ਹ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨਾਮੀ ਗਰਾਮੀ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ? ਅਜ ਕਲ ਅਸੀਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਾਂ । ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ 'ਚ, ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਰੇਪ 'ਚ, ਕਦੇ ਡਰਾਈਵਿੰਗ 'ਚ ਤੇ ਕਦੇ ਭੰਗ 'ਚ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦੇ ਹਾਂ। ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰੋ ਫੇਰ ਦੇਖਿਓ ਰੈਨਮਾਰਕ (ਰਿਵਰਲੈਂਡ ਸਾਊਥ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ) 'ਚ ਫੜੀ ਹੈਰੋਈਨ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਭੱਦਰ ਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੰਗੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਫੈਡਰਲ ਪੁਲਿਸ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ 'ਚ ਜੁੱਟੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਦੋ ਕੁ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੀ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮ "ਸਿੰਘ ਇਜ਼ ਕਿੰਗ" ਜਿਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਚ ਫ਼ਿਲਮਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸੱਚੀਂ-ਮੁੱਚੀਂ ਦੇ ਕਿੰਗ ਸਰਦਾਰ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿੰਗ ਬਣਨ ਤਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਖਾਇਆ ਉਲਟਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਮਾਫ਼ੀਆ ਕਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ-ਕੈਨੇਡਾ 'ਚ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਗੈਂਗ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਚ ਇਹ ਇਕ ਕਲਪਨਾ ਮਾਤਰ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਲਗਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਆਪ ਜੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੁਣੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਜੌਲੀ ਗਰਗ ਨੇ ਇਕ ਪੂਰਾ ਦਿਨ ਐਡੀਲੇਡ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਕੰਮ ਤੇ ਲਾਇਆ। ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਇਸ ਕਾਲੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਬਾਰੇ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਜਾਣ ਕੇ ਹੀ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਬੈਠਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਮਿੱਤਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੁੰਡੀ ਐਡੀਲੇਡ 'ਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਬੜਾ ਸੂਝਵਾਨ ਪਾਠਕ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਉੱਘੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ ਮਾਣਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਟਿੱਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਆਥਣ ਵੇਲੇ ਘੁੱਟ ਲਾ ਕੇ ਤਾਂ ਉਹ ਖਾਸੀ ਕਰੜੀ ਟਿੱਪਣੀ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਡਿਲੀਟ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸੇ ਵਕਤ ਉਸ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਲੰਬੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰੇ ਹਾਦਸੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਮਸਾਂ ਹੀ ਬਚੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਦਿਆਂ ਜੌਲੀ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਹਾਲ ਚਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੈਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ। ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚਲੀਆਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਉਸੇ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਉਤੇ ਆ ਖੜ੍ਹੀ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਕਹਿੰਦਾ ''ਬਾਈ ਜੀ ! ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਭਾਵੇਂ ਔਖੇ ਹੋਏ ਪਰ ਆਹ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਸੀ। ਹੁਣ ਫਿਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲਾ ਸੱਪ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੁੱਡ ਚ ਛੱਡ ਆਏ ਸੀ, ਅਜ ਕਲ੍ਹ ਇਥੇ ਫਨ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ!'' ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਗਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਫੇਰ ਹਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਕਰਨ ਦੀ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਢਿਆ ਤਾਂ ਬੜੇ ਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਜਨਕ ਸੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਆਪ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਸਿਗਰਟ ਨੋਸ਼ੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੀਵੀਆਂ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ। ਪਰ ਇਥੋਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਲਾਇਸੈਂਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਇਕ ਬਾਰੀਕ ਜਿਹੀ ਲਾਈਨ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਡੱਬੀ ਉਤੇ ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ। ਪਰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਡੱਬੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਬਣੀ ਸਿਗਰਟ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕਿਤੇ ਫ਼ਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਦੇਖ ਲਵੋ, ਇੰਨੇ ਸਖ਼ਤ ਕਾਇਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਲੰਘ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਡੀਅਨ ਦੁਕਾਨਾਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੰਡੀਆ ਮੇਡ ਸਿਗਰਟਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਮਰਜ਼ੀ ਜ਼ਰਦਾ ਲੈ ਲਓ, ਜਿਹੜੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਸਵਾਰ, ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਾਮਨੀ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਜੋ ਇੰਡੀਆ ਚ ਢਾਈ ਸੋ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਇਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਡੇਢ ਸੋ ਡਾਲਰ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤੇਲੂ ਰਾਮ ਦੀ ਹੱਟੀ ਵਾਂਗ ਦਸ-ਵੀਹ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਵੀ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਪਤਾ ਦਿਤਾ ਜਿਥੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਵਿਸਕੀ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵਕਤ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਕੋਲੋਂ ਰਾਇਲ ਸਟੈਗ ਮਾਰ੍ਹਕੇ ਦੀ ਇਹ ਇੰਡੀਅਨ ਵਿਸਕੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਜਿਗਿਆਸਾ ਮੈਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਾ ਦੇਵੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਇਸ ਵਪਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਯਾਰ ਮੈਂ ਬੜੀ ਦੂਰ ਤੋਂ ਆਇਆ ਰੋਜ ਰੋਜ ਆਉਣਾ ਔਖਾ, ਜੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਲੈਣੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਤੇ ਕੀ ਭਾਅ ਮਿਲਣਗੀਆਂ? ਮੂਹਰੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ''ਜਨਾਬ ਤੁਸੀ ਹੁਕਮ ਕਰੋ ਤੇ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚੋ, ਕਹੋ ਤਾਂ ਟਰੱਕ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਾ''ਂ। ਬਾਕੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਐਡੀਲੇਡ 'ਚ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ । ਸਿਡਨੀ, ਮੈਲਬੌਰਨ ਜਿਹੇ ਵੱਡੇ ਮਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਣਾ? ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕੋਈ ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਗੈਂਗ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਜਿਹੇ ਮੁਲਕ ਚ ਜਿੱਥੇ ਪੱਤੇ ਝੂਲਣ ਦਾ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਉੱਥੇ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ ਟੋਕ ਇਹ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਿਵੇਂ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ?

ਲਓ ਜੀ ਜਾਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੁਣ ਲਵੋ, ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਚਰਲ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਸ. ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰਚਾ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਕਿਆ ਸੁਣਾ ਦਿਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਐਡੀਲੇਡ ਦੇ ਕੁਝ ਏਰੀਆ 'ਚ ਪਾਨ ਖਾ-ਖਾ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਲਾਲ ਥੁੱਕ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਖੇ ਗਏ । ਉਥੋਂ ਦੀ ਕੌਂਸਲ ਨੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੋਰ ਵਾਲਾ ਉੱਥੇ ਪਾਨ ਸੁਪਾਰੀ ਬਣਾ-ਬਣਾ ਕੇ ਵੇਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦੇ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿਤਾ। ਪਰ ਉਹ ਜਨਾਬ ਹਾਲੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਬਿਜਨੈੱਸ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਡਰਦੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇਥੋਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰਾਂ 'ਚ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਥੱਲੋਂ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਸਕਾ ਪਾ ਦਿਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅਮਲਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ? ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜਾਣੇ ਇਸ ਗੋਲ ਮਾਲ ਨੂੰ! ਬਸ ਜੇ ਇੰਝ ਹੀ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਛਾਬੜੀ ਬਜ਼ਾਰ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ!
ਜਿਵੇਂ ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਝੂਠ ਦੀ ਉਮਰ ਜਿਆਦਾ ਲੰਮੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਜਿਹੇ ਮੁਲਕ 'ਚ। ਜਦੋਂ ਸੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ। ਚਾਹੇ ਲੱਖ ਮੁਕਰ ਜਾਇਓ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਬੂਤਾਂ ਨਾਲ ਝੂਠ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਦਲੀਲ ਵੱਜੋ ਆਹ ਇਕ ਸਾਡੇ ਜੁਆਨ ਦੀ ਸੁਣ ਲਓ; ਉਂਝ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੁਟਕਲੇ ਆਮ ਹੀ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਆਹ ਇਕ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋਰ ਸੁਣ ਲਵੋ। ਕਹਿੰਦੇ, ਸਾਡਾ ਇਕ ਜੁਆਨ ਟੈਕਸੀ ਛੱਡ ਕੇ ਬੱਸ ਚਲਾਉਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਿਫ਼ਟ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਡਿਊਟੀ ਮੁਤਾਬਕ ਡੀਪੂ ਵਿੱਚ ਬੱਸ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਸ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਗਰਮ-ਗਰਮ ਆਲੂਆਂ ਦੀ ਚਿਪਸ ਦਾ ਲਿਫਾਫਾ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਜਨਾਬ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸੀ ਭੁੱਖ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਬਿੰਦ 'ਚ ਹੀ ਸਮੇਟ ਦਿੱਤੀ। ਹਾਲੇ ਜਨਾਬ ਬਸ ਨੂੰ ਲਾਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਗੋਰੀ ਜੋ ਕਿ ਇਹ ਚਿਪਸ ਭੁੱਲ ਕੇ ਗਈ ਸੀ, ਉਹ ਲੱਭਦੀ-ਲੱਭਦੀ ਉੱਥੇ ਆ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਫ਼ ਮੁਕਰ ਗਏ । ਕਹਿੰਦੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਥੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ! ਮੈਨੇਜਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਬੱਸ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਚਿੱਪ ਕੱਢੀ ਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਟੀ.ਵੀ. ਤੇ । ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ, ਜਨਾਬ ਹੋਰੀਂ ਦੋ ਮਿੰਟਾਂ 'ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਟੀ.ਵੀ. ਤੇ ਚਿਪਸ ਖਾਂਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਨੰਗਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਏ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਸੋ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਦੇਖਤੇ ਜਾਓ ਆਗੇ ਆਗੇ ਹੋਤਾ ਹੈ ਕਿਆ!

ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ 'ਚ ਅਜ ਕਲ ਜਿਥੇ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਜੁੜਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਇਹ ਭੰਗ ਜਾਂ ਸਮੈਕ ਵਾਲਾ ਮੁੱਦਾ ਛਿੜ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਕੱਲੇ ਜਾਬਰਾਂ ਦੇ ਭੇੜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਯਾਰ ਜਦੋਂ ਆਹ ਪੁੱਠੇ ਸਿੱਧੇ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸਰੂਪ ਯਾਨੀ ਦਸਤਾਰ ਆਦਿ ਸਜਾ ਕੇ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਡੀ ਬੜੀ ਗ਼ਲਤ ਇਮੇਜ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਜਨਾਬ ਮੂਹਰੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ''ਇਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੀ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆਵੇ? ਸਾਡਾ ਧਰਮ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਾਂ ਨੋਂਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਰੋ। ਇਹ ਕਿਰਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਧੰਦੇ ਬਾਝੋਂ ਹਰ ਕਿਤੇ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਸੋ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸੁੱਖੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕੀ ਕਰੇ?'' ਉਲਟਾ ਜਨਾਬ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਬੱਸ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਗ਼ੁਲੇਲੇ ਹਨ, ਜੋ ਵੱਟ ਛੱਡਦਾ ਹੈਂ । ਖ਼ਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖਾਵੇ ਜੁਆਨੀ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਸ਼ੇ ਖਾ ਜਾਣ ਜੁਆਨੀ ਨੂੰ ਤੂੰ ਕੀ ਲੈਣੇ! ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੁਖਣਗੀਆਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੂ।

ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
mintubrar@gmail.com

ਅਰਾਜਕ ਨਹੀਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੋੜ

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਾਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਸਰਵਪ੍ਰਵਾਨਤ ਨਾਇਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਰਵਪ੍ਰਵਾਨਤ ਨਾਇਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਨਮਾਨਿਆ ਹੋਵੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮਹਾਂਨਾਇਕ ਹੈ ਜੋ ਜੰਮਪਲ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਮਾਣਤਾ ਕੌਮੀ ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨੌਜੁਆਨੀ ਦੇ ਖੁਆਬਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿੰਬ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜ਼ਜਬਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖਿਆਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਰਾਇ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਜ਼ੋਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਚਰਚਿਤ ਸ਼ਾਇਰ ਜਸਵੰਤ ਜਫਰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਭਗਤ ਸਿੰਘ' ਵਿੱਚ ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ:


ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਜਨਮ ਵੇਲੇ
ਤੂੰ ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ
ਸ਼ਹੀਦੀ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ
ਜ਼ਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੀ
ਮਿੱਟੀ ਨਮਸ਼ਕਾਰਦਾ

ਦਾਦਾ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੋਇਆ
ਤੂੰ 24 ਸਾਲਾਂ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਸੀ
ਤੇਰਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵੇਲਾ ਸੀ

ਦਾਦਾ ਗੱਭਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਵੀ ਤੂੰ
ਤੂੰ 24 ਸਾਲਾਂ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਸੀ
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੱਭਰੂ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਵੀ
ਤੂੰ 24 ਸਾਲਾ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਸੀ

ਮੈਂ 24 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ
ਤਾਂ ਵੀ ਤੂੰ
24 ਸਾਲਾ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਸੀ
ਮੈਂ 25, 26, 27, ......... 37 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ
ਤੂੰ 24 ਸਾਲਾ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਹੀ ਰਿਹਾ

ਮੈਂ ਹਰ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ
ਬੁਢਾਪੇ ਵੱਲ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਧਦਾ ਹਾਂ
ਤੂੰ ਹਰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ ਤੇ
24 ਸਾਲਾ ਭਰ ਜਵਾਨ ਗੱਭਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਉਂਜ ਅਸੀਸ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ
ਜਿਉਂਦਾ ਰਹੇਂ ਸਦਾ ਜਵਾਨੀਆਂ ਮਾਣੇਂ
ਪਰ ਤੂੰ ਸੱਚ ਮੁੱਚ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈਂ ਭਰ ਜੁਆਨ ਗੱਭਰੂ
ਸਦਾ ਜੁਆਨੀਆਂ ਮਾਣਦਾ ਹੈਂ
ਜਿਹਨਾਂ ਅਜੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ
ਉਹਨਾਂ ਗੱਭਰੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਹਾਣਦਾ ਹੈਂ ……

ਇੱਥੇ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੁਖਾਂਤਕ ਅਧਿਆਇ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਜੁਆਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤਾਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਪਰ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਪੱਖ ਅਣਗੌਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਜਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਗਰਮਦਲੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਏ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਿਸਤੌਲ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ,ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਸ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਤੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ:
"ਪਿਸਤੌਲ ਅਤੇ ਬੰਬ ਇਨਕਲਾਬ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੇ, ਸਗੋਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਣ ਤੇ ਤੇਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ"।
ਅਸੀਂ ਨੌਂਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬ ਤੇ ਪਿਸਤੌਲ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਹਨ।ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਹਿੰਸਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਗਮਣਾ ਤੇ ਵਿਗਸਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਸੁਫਨਾ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਪੂਰਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰੇਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਨਸਾਨੀ ਖੂਨ ਡੋਲ੍ਹਣ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਾਂ।
ਇਨਕਲਾਬ ਸਿਰਫ ਬੰਬਾਂ ਤੇ ਪਿਸਤੌਲਾਂ ਨਾਲ ਅਕੀਦਤ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਬੰਬ ਤੇ ਪਿਸਤੌਲ ਕਦੀ ਕਦਾਈਂਂ ਇਸ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਇਕ ਸਾਧਨ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪਿਸਤੌਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ, ਪਛਾਣਿਆ ਤੇ ਪੜਚੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਹੋਰ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਰੂਪ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ:

1. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਰੂਪ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵਰਗ ਨੇ 'ਸਿੱਖ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।
2. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਟੋਪੀਧਾਰੀ ਰੂਪ ਉਪਰੋਕਤ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਉਤਰ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਦੂਜੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।
3. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੁੱਤਧਾਰੀ ਰੂਪ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੁੱਤਪ੍ਰਸਤ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਉਲਟ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾ ਕੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਬਲੈਕਮੇਲਿੰਗ ਲਈ ਵਰਤਿਆ।
4. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਛਧਾਰੀ ਰੂਪ ਮਕੈਨੀਕਲ ਅਣਖਧਾਰੀ ਲੋਕਾਂ (ਮੰਡੀਰ੍ਹ) ਨੇ ਵਰਤਿਆ ਅਤੇ 'ਹਟ ਪਿੱਛੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ' ਵਰਗੇ ਮੁਖੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਗੀਤ (ਟੋਟਕੇ) ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ।
5. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿਸਤੌਲਧਾਰੀ ਰੂਪ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਸੋਚ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਦਲਾ ਲਊ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਉਤਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਤੇ 'ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖੰਘੇ ਸੀ, ਤਾਂਹੀਉਂ ਟੰਗੇ ਸੀ' ਵਰਗੇ ਟੋਟਕੇ ਸਿਰਜੇ ਗਏ।
6. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੇਲਾਧਾਰੀ (ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ) ਰੂਪ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਸ ਵਰਗ ਨੇ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਕਰਨੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਹੋਣ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਖੇਡ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੋਣ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਜਲਸੇ ਜਲੂਸ। ਇਕੱਠ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਫੋਟੋ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਨਾਂ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
7. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰਧਾਰੀ ਰੂਪ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਰਤਿਆ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਦਾ ਦਾ ਸੰਦ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਟੋਪੀਧਾਰੀ, ਪਗੜੀਧਾਰੀ, ਮੁੱਛਧਾਰੀ ਜਾਂ ਪਿਸਤੌਲਧਾਰੀ ਫੋਟੋਆਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਵੇਚਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਅੱਠ ਦੱਸ ਲੱਚਰ ਗੀਤਾਂ/ਕੈਸਿਟਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਗੀਤ/ਕੈਸਿਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰੂ ਸਟੰਟ ਹੋਵੇ।
8. ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਾਤਧਾਰੀ ਤੇ ਗੋਤਧਾਰੀ ਰੂਪ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੱਟ ਸੀ ਜਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧੂ ਸੀ ਜਾਂ ਅਜਿਹਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੌੜੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
9. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਰੂਪ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ 'ਨਾਹਰਾਧਾਰੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ' ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਤਹਿਤ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਕੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਲਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਜਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਨੂੰ ਗੱਜ ਵੱਜ ਕੇ ਵਰਤਦੇ ਰਹੇ ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਨਾਹਰੇ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਾ ਉੱਠ ਸਕੀ।

ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿਲਕੁੱਲ ਵੱਖਰਾ ਰੂਪ ਚਿੰਤਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਸੀਮਤ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ, ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲਾਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਪੜਚੋਲਿਆ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣ ਦੀ ਮਿਕਦਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਯਤਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਗੁਣੇ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਦੰਭੀ ਜਾਂ ਸੀਮਤ ਰੂਪਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਟਿੱਕਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਪੋਸਟਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਬਿੰਬ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਏ, 'ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਕਿਉਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਭਗਤ ਸਿਆਂ ਲਗਦੀ ਨੋਟਾਂ ਤੇ' ਵਰਗੇ ਗੀਤ ਭਾਵੇਂ ਉਪਰੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਨ ਵਿਹੁਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਫਿਲਮਾਂਕਣ ਵਿੱਚਂੋ ਹਲਕੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਉਸ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਮਾਰਧਾੜ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਜਗੀਰੂ ਅਣਖ ਵਾਲਾ ਬਿੰਬ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਧੇਰੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਚਿੰਤਨ ਕਿਧਰੇ ਗੁਆਚ ਗਿਆ। ਹਾਂ, ਇਸ ਸੌਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੰਚ ਚਿੰਤਨ-ਮਨਨ ਦਾ ਦੁਆਰ ਵੀ ਖੋਲਿਆ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ/ ਸਵੈਜੀਵਨੀਆਂ/ਲਿਖਤਾਂ/ਡਾਇਰੀਆਂ/ਜ਼ੇਲ ਡਾਇਰੀਆਂ/ਮੁਕੱਦਮੇ/ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਵਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਘਰ ਤੇ ਹਰ ਦਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ। ਵਾਜ਼ਿਬ ਰੇਟ ਤੇ ਮੁਬਾਇਲ ਵੈਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ, ਅੰਗਰੇਜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਾਪ ਕੇ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ। ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮੋਗਾ ਦੇ ਵੱਡ ਆਕਾਰੀ ਨਾਵਲ 'ਸਤਲੁਜ ਵਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ', ਨੂੰ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ । 'ਛਿਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ' (ਦਵਿੰਦਰ ਦਮਨ), ਮੈਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ (ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ), ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤਿਕੜੀ (ਚਰਨਦਾਸ ਸਿੱਧੂ), ਮੈਂ ਅਜੇ ਜਿੰਦਾਂ ਹਾਂ (ਡਾ.ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ) ਆਦਿ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਮੰਚਾਂ ਤੇ ਹੋਈਆਂ। ਗੱਲ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਪਰੰਤੂ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਅਣਫੋਲੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਇਕ 'ਵਿਅਕਤੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ' ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਸੂਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅਨੇਕ ਪਾਸਾਰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ।ਬੇਸ਼ਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਡਗਰ 'ਚੋਂ ਸਿਰਗ਼ 24 ਸਾਲ (1907 ਤੋਂ 1931) ਹੀ ਮਿਲੇ ਸਨ,ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਕਅਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ, ਵਿਕਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋੜ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾਕਾਫੀ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਉਸ ਯੋਧੇ ਲਈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਡੇਰੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਰਾਤ ਜੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਸਾਲ ਹੀ (1929 ਤੋਂ 1931) ਅਜਿਹੇ ਮਿਲੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਚਾਰਕਾਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ, ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦੀ ਕੁਠਾਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜਰਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੱਕ ਅੱਪੜਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਵੀ 'ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ' 'ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜਵਾਦੀਂ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਾਈ-ਪਾਈ ਕੀਮਤ ਵਸੂਲੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਪਲ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬੜੀ ਹੀ ਸੰਜਮਤਾ ਤੇ ਸੁੱਘੜਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਅੰਤਮ ਪਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਟਕਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰੀਂ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਬੇਫ਼ਬਰ ਚਿੰਤਨ-ਮਨਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਬੁਲਾਵਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਠਹਿਰੋ, ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੂਜੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਂ ਚਿੰਤਨ-ਮਨਨ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਬੇਸ਼ਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੱਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ (ਜੇ ਲਿਖਿਆ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਨਾ) ਪਰ ਖਿੰਡਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਐਨਾ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਧ ਨਾ ਕਰੇ ਪਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਪਿਤਾ ਜੀ, ਚਾਚਾ ਜੀ, ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਖਤ, 'ਕਿਰਤੀ' ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਰਟੀਕਲ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਬੇਖੌਫ ਹੋ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਨ ਬਿਆਨ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਸਮੇਂ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਰਚੇ, ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੈਂਫਲਿਟ 'ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ', ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭ ਦਾ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਖ਼ਤਾ ਸਬੂਤ ਹੈ- ਉਸ ਦੀ 404 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ, ਵਿਸ਼ਿਆਂ, ਮਸਲਿਆਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਫਲਸਫਾ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਰੌਚਕ ਹੈ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਚਹੇਤਾ, ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਦਾ ਨਾਇਕ, ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਨਾਲ ਕਾਇਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਕਿੰਨਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਕਾਇਲ ਸੀ? ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਉਸਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਟੂਕਾਂ, ਕਾਵਿ ਤੁਕਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੋਟ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਇਹ ਟੂਕਾਂ, ਕਾਵਿ ਟੁਕੜੀਆਂ ਤੇ ਨੋਟ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿਂੰਦਗੀ ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਹੱਤਪੂਰਨ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਵਾਕ ਹਨ, ਉਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਐਨੇ ਛੋਟੇ ਵਕਫੇ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਯੋਧਾ ਬਾਇਰਨ, ਵਿਟ੍ਹਮੈਨ, ਵਰਡਜ਼ਵਰਥ, ਲੈਨਿਨ, ਮਾਰਕਸ, ਇਬਸਨ, ਦਾਸਤੋਵਸਕੀ, ਹਿਉਗੋ, ਵੇਰਾ ਫਿਗਨਰ, ਐਨਰੋਂੋਵ, ਉਮਰ ਖਿਆਮ, ਫਿਕਸ ਸਿੰਕਲੇਅਰ, ਵਾਈਲਡ, ਗੋਰਕੀ, ਪਕਰੋਪੋਤਿਕਨ, ਬਾਕੁਨਿਨ, ਨਿਰਲੰਬਾ ਸੁਆਮੀ, ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ, ਸੋਹੰਮ ਸੁਆਮੀ, ਰੂਸੋ, ਟਾਲਸਟਾਇ, ਟਾਮਸ ਪੇਨ, ਥਾਮਸ ਜੈਫਰਸਨ, ਪੈਟਰਿਕ ਹੈਨਰੀ, ਮਾਰਕ ਟਵੇਨ, ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ, ਮੌਰਿਸ ਹਿਲਕਵੀਟਨ ਆਦਿ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਗਿਆ? ਇਹ ਗੱਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ, ਚਿੰਤਕ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਇਸ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਪਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
1 ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ
2 ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
3 ਮਨੁੱਖਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
4 ਉਸ ਦਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀਵਾਦ ਦਾ ਸੰਕਲਪ
5 ਹਥਿਆਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
6 ਜਥੇਬੰਦਕ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ
7 ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ

8 ਹਿੰਸਾ/ਅਹਿੰਸਾ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
9 ਸਾਹਿਤ/ਭਾਸ਼ਾ/ਸਭਿਆਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
10 ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ
11 ਵਰਗ ਵੰਡ ਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ

ਉਸਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਪਾਸਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੀ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਬੰਬ ਡੇਗਣ ਵਾਲਾ, ਪਿਸਤੌਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਸੂਝ ਸੀ, ਵਿਜਨ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਸੀ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੇਤ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਵੀ ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗ ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਐਨਰਜੀ ਨੂੰ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਏਜੰਡਾ ਸੀ। ਉਹ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:
"ਕੀ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹੀ ਭਾਰਤ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੱਭਿਅਤਾ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਛੜੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਫੀਸਦੀ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਹਨ....ਕੀ ਰੋਜ਼ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸਾਡੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਅਤੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਏ ਵਰਗੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ? ਜਿਸ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦਰੋਪਦੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਜਿੱਡਾ ਯੁੱਧ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 1919 ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕਾਂ ਦਰੋਪਦੀਆਂ ਦੀ ਪੱਤ ਲੁੱਟੀ ਗਈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੰਗੇ ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਥੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਠਾ? ਫਿਰ ਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਤ ਏ ਅਸੀਂ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨਾਂ ਵਾਂਗ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਕੀ ਇਹ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਯੋਗ ਹੈ? ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਗੈਬੀ ਇਲਹਾਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਲਾਮ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜੰਜਂੀਰਾਂ ਤੋੜ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਂਦੀਆਂ ਹਨ? ਕੀ ਇਹ ਜਕੋ ਜਕੀ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਯੁਗਾਂ ਤੱਕ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਜੁਲਮ ਢਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ? ਕੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜੰਜੀਰਾਂ ਏ ਤੋੜਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਜਾਂ ਗੈਬੀ ਕਰਾਮਾਤ ਦੀ ਮੱਦਦ ਦੀ ਆਸ ਲਾਈਂ ਬੈਠੇ ਰਹਾਂਗੇ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਸੂਲ ਤੋਂ ਵੀ ਅਣਜਾਣ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਦ ਹੀ ਰਣ-ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਨੌਜੁਆਨੋ, ਜਾਗੋੱ ਉਠੋੱ ਸਾਨੂੰ ਸੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਯੁਗ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਜੇ ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ ਦੀ ਕੋਈ ਟਾਹਣੀ ਵੱਢੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਤੇ ਸੱਟ ਵੱਜਦੀ ਹੈ। ਬੁੱਤ ਸ਼ਿਕਨ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਪੁਤਲੇ 'ਤਾਜੀਏ' ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਾਫ਼ਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਪਿਆਸ ਨਹੀਂ ਬੁਝਦੀ। ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਿਰ ਪਾੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤੰਗ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨੌਜੁਆਨ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਜੁਆਨ ਬਹਾਦਰ, ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿਲੇ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਜੁਆæਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਤਸੀਹੇ ਵੀ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਝੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਝਿਜਕ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੌਜੁਆਨ ਮਰਦਾਂ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹਮੇਸਾਂ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹੂ ਬਲ, ਹੌਂਸਲੇ, ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਸਦਕਾ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਡਰਨਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ,ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਹਾਨ-ਲਾਭ ਸੋਚਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਮਹਿਸੂਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸੇ ਸੋਚ ਦਾ ਕਮਾਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਿੰਬ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਉਸ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਟੁੰਭਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਜ਼ੁਆਨੀ ਦਾ ਚਿੰਨ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਜ਼ਨ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਰਤ ਧਰਮ ਅਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚੋਂ ਉੱਠਕੇ ਬਿਲਕੁੱਲ ਤਾਰਕਿਕ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਰਮ ਦੇ ਲੁਕੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਲੁੱਟ ਤੇ ਸੋਸ਼ਣ ਦੇ ਪਰਖੱਚੇ ਉਧੇੜਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਹੀ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ 'ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ' ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਾਰਕਿਕ ਤੇ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਤੇ ਤਾਰਕਿਕਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

"ਤੁਸੀਂ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਰੱਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਰੱਬ, ਅਨਿਆਂ, ਅੱਤਿਆਚਾਰ, ਭੁੱਖ, ਗਰੀਬੀ, ਲੁੱਟ, ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ, ਮਹਾਂਮਾਰੀ, ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਆਦਿ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਏ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਜੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਸਰਵ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਉਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖੇਡ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਲੀਲਾ ਵਿਖਾਲਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਬੇਸਹਾਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੜਫਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਨਿਰਦਈ ਜ਼ਾਲਮ ਸੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਖਤਮ ਹੋਣਾ ਹੀ ਲੋਕ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮਾਇਆਵਾਦ, ਕਿਸਮਤਾਵਾਦ, ਰੱਬਵਾਦ ਵਗੈਰਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਦ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਲਈ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਘੁੱਟੀ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।

ਇੱਥੇ ਹੀ ਫਲਸਫੇ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਰੁਬਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ, ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਹਉਮੈਂ ਦੇ ਅੰਤਰਦਵੰਦ ਬਾਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਸ ਧਰਾਤਲ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਧਰਾਤਲ ਵਿੱਚੋਂ ਰੱਬ ਵਰਗੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਅੱਗੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਦਾ ਹੈ:

"ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਏ ਖੁਸ਼ਗਵਾਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਧਰਵਾਸ ਦੇ ਆਸਰੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਹਿਸਾਸ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਝੱਖੜ-ਝਾਂਜਿਆਂ ਤੇ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ ਕਦਮ ਰਹਿਣਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਅਜਮਾਇਸ਼ੀ ਘੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਉਮੈਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਫੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਲੰਘਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਉਹ ਹਿੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਜੀ ਹਊਮੈਂ ਨਾਲੋਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸੂਝ ਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਖ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਸ਼ਾਮ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਜਦ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਵਾਰਡਨ ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਮੇਰੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਲਓ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਲਓ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਖਰੀ ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਮੈਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣਗੇ ਮੈਂ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹਾਂ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੁਣ ਮੌਤ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਨਜਰ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਤਾਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਚੰਗਾ ਇਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਇਆ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਖਰੀ ਵਕਤ ਗੁਜਾਰਾਂ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਤਾਂ ਕਈ ਲੱਗਣਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਨਾਸਤਕ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਖੇਗਾ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਤੇ ਬੇਈਮਾਨ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਵਕਤ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਵੇਖਕੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਲੜਖੜਾਣ ਲੱਗੇ।

ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਚਿੰਤਨ ਬਹੁਤ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿਂੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੀਮਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਕੋਈ ਛਲਾਵਾ, ਭਰਮ ਜਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਹਕੀਕਤ ਹੈ। ਉਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ:" ਲੋਕ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ, ਇਸ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਜਾਂ ਮਾਇਆ ਜਾਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲੜ ਸਕਦੇ।ਜੋ ਮਿੱਥ ਹੈ, ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੈ, ਉਸ ਖਾਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਾਹਦਾ?ਂ ਫਿਰ ਕੁਝ ਭਾਵੁਕ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਥ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਮੇਰਾ ਦੇਸ਼ ਨਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹੈ, ਨਾ ਮਾਇਆ ਜਾਲ, ਇਹ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਤਾ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਹੋਰ ਦੁਨੀਆ ਹੈ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਵਰਗ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਖਾਤਰ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਨਰਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਐਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਥ ਐਲਾਨ ਕੇ ਭੱਜਣ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣਾ। ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਵਰਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਹੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ -'ਪਹਿਲੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਤੇ ਦੂਜਾ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕਾਂਡ ਸਮੇਂ। ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਹਥਿਆਰ, ਕਤਲ ਅਤੇ ਂਿਜ਼ੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਰਚਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

"ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਆਦਮੀ ਨਿਰਦਈ ਬੇਇਨਸਾਫ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅੰਗ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦੇਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀਵਾਦ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇੱਥੋ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ 'ਗੋਰੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ' ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ 'ਕਾਲੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ'ਨੂੰ ਰਾਜਗੱਦੀ ਸੌਂਪ ਕੇ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਜਾਵੇ ਬਲਕਿ ਉਸਦੀ ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਹੱਥੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:"ਅਗਰ ਲਾਰਡ ਰੀਡਿੰਗ ਦੀ ਥਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਸਰ ਪੁਰਸੋਤਮ ਦਾਸ ਠਾਕਰ ਦਾਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ? ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਫਰਕ ਪਵੇਗਾ, ਜੇ ਲਾਰਡ ਇਰਵਿਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਰ ਤੇਜ ਬਹਾਦਰ ਸਪਰੂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹ ਵਰਗ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਏ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਕ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦਾ ਹੈ:

ਅਸੀਂ ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਯੁੱਧ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਤਦ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਜਦ ਤੱਕ ਕੁਝ ਤਾਕਤਵਰ ਲੋਕ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਮਦਨ ਦੇ ਵਸੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੁਟਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਉਹ ਲੁਟੇਰੇ ਭਾਵੇਂ ਨਿਰੋਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਿਰੋਲ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਜਾਂ ਦੋਨੋਂ ਰਲਵੇ,ਚਾਹੇ ਉਹ ਜਨਤਾ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਣ ਲਈ ਨਿਰੋਲ ਭਾਰਤੀ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਜਾਂ ਸਾਂਝੀ ਰਲੀ ਮਿਲੀ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਵਰਤਣ।

ਜੇਕਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਨਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਾ ਹੁੰਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਐਕਸ਼ਨ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਸੁਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਚਿੰਤਕ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕਾਂਡ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਟਾਰ ਬਣਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਯੋਜਨਾ ਤਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵੇਂ ਮੰਚਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਨਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਇਸੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐਕਸ਼ਨ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕਜੁੱਟਤਾ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

"ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨ ਆਧਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇੱਕਾ-ਦੁੱਕਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਖਬਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੇ। ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਗੈਰ ਉਸਾਰੂ ਪਹੁੰਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਤੇ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਛੱਡਣਾ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਅਤੇ ਵਿਜੇ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।ਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਹਾਂ। ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੋਹ ਰਣਭੂਮੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਐਕਸ਼ਨ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉੱਛਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਐਕਸ਼ਨ ਦਾ ਇਹ ਮੋਹ ਛੱਡਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ 'ਐਕਸ਼ਨ' ਵਿੱਚ ਜੂਝਣ ਵਾਲਿਆਂ ਜਾਂ ਫਾਂਸੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਹੀ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਜੜੇ ਉਸ ਹੀਰੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਲ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਨੀਂਹ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੱਬੇ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਪੱਥਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

"ਹੀਰੇ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਚਕਾਚੌਂਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੰਧਿਆਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੋਝ ਨੂੰ ਉਠਾ ਕੇ ਸਿੱਧਾ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ। ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਹੀਰੇ ਕਮਾਏ ਹਨ, ਨੀਹਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨਹੀਂ ਬਟੋਰੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਐਨੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਇਮਾਰਤ ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਨੀਂਹ ਦੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।'' ਫਿਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਰੁਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, "ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਵੀ ਦੋ ਰੂਪ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੈ ਗੋਲੀ ਖਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫਾਂਸੀ ਤੇ ਲਟਕ ਕੇ ਮਰਨਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਕਲੀਫ ਘੱਟ। ਦੂਜਾ ਹੈ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਬੋਝ ਢੋਂਦੇ ਫਿਰਨਾ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਉਤਰਾਹ ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਐਦਾਂ ਦੇ ਪਲ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਹਮਰਾਹੀ ਵਿੱਛੜ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੰਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਲਈ ਵੀ ਤਰਸ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾ ਡੋਲਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਲੋਕੀਂ ਆਪਣੀ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ, ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਬੋਝ ਨਾਲ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਦਮ ਲੜਖੜਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ, ਕੰਧੇ ਝੁਕਦੇ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਤਿਲ-ਤਿਲ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਜਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ ਕਿਤੇ ਮੱਧਮ ਨਾ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਸੁੰਨਸਾਨ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਹਨੇਰਾ ਨਾ ਛਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਤਿਆਗ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੈ?

ਅਧਿਐਨ, ਸਾਹਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਬਹੁਤ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਏਨੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਏਨੇ ਲੇਖਕਾਂ ਏ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਏਨਾ ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਬੋਲਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ, ਭਾਸ਼ਾ, ਗੀਤ, ਨਾਟਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛਾਣ ਆਦਿ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕਾਇਲ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਵਰਤਦਾ ਵੀ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਜਾਂ ਮਨਪਸੰਦ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸ਼ਿਅਰ, ਕਥਨ, ਗੀਤ ਹਰ ਵਕਤ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਕਥਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸਿਤ ਵੀ ਹੋਏ। ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਦਾ ਇਹ ਗੀਤ ਦੋਖੋ:
"ਸਰਫਰੋਸੀ ਕੀ ਤਮੰਨਾਂ ਅਬ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ
ਦੇਖਣਾ ਹ ਜ਼ੋਰ ਕਿਤਨਾ ਬਾਜੂ ਏ ਕਾਤਿਲ ਮੇਂ ਹੈ
ਵਕਤ ਆਨੇ ਪੇ ਬਤਾ ਦੇਂਗੇ ਤੁਝੇ ਐ ਆਸਮਾਨ,
ਹਮ ਅਭੀ ਸੇ ਕਿਆ ਬਤਾ ਦੇਂ ਕਿਆ ਹਮਾਰੇ ਦਿਲ ਮੇਂ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਗੀਤ ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ ਦੀ ਲਿਖਤ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰੰਤੂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਗਾਉਣਾ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਿਆ। ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸ਼ਿਅਰ ਤੇ ਗੀਤ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ:
- ਹਵਾ ਮੇਂ ਰਹੇਂਗੀ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲੋਂ ਕੀ ਬਿਜਲੀਆਂ
ਯੇ ਮੁਸ਼ਤੇ ਖਾਕ ਫਾਨੀ ਹੈ, ਰਹੇ ਰਹੇ ਨਾ ਰਹੇ।

-ਉਹ ਸੂਰਤਾ ਉਏ ਰੱਬਾ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਵਸਦੀਆਂ ਨੇ
ਦੇਖਣ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੀਆਂ ਤਰਸਦੀਆਂ ਨੇ

- ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸੰਤੀ ਚੋਲਾ

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:
"ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਹਾਅ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਵਗਦਾ ਹੈ, ਠੀਕ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਉਂ -ਜਿਉਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਿਹਤ ਉੱਚਾ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਦੇਸ਼ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਚਾਹੇ ਉਹ ਨਿਰੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਹੋਣ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਮਸਲਾ ਬਣਾ ਦੇਣਾ। ਦੂਸਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸੂਬਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਖੂਬ ਅਪਨਾ ਲਿਆ। ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨਜਰ-ਉੱਲ-ਇਸਲਾਮ ਇੱਕ ਚਮਕਦਾ ਸਿਤਾਰਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਤੀਫ਼ ਹੁਸੈਨ 'ਨਟਵਰ' ਉਲੇਖਨੀਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੈ,ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ। ਇੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਵੱਖਰਾ ਰਿਹਾ, ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੇ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਲੱਖਣ ਪੱਖ ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਸਾ/ਅਹਿੰਸਾ/ਨੈਤਿਕਤਾ/ਆਤਮਕਤਾ/ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਰਕਿਕ ਪਹੁੰਚ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੌਰ ਦੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹਿੰਸਾ/ਅਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੋਟ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ:"ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ - ਸੱਚ ਦੇ ਲਈ ਆਗ੍ਰਹਿ। ਉਸ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹੀ ਆਗ੍ਰਹਿ ਕਿਉਂ? ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ 'ਚ ਹੀ ਵਿਸਵਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਨੈਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਸੁਆਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਸਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਅਹਿੰਸਾ? ਸਗੋਂ ਸੁਆਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਸਿਰਗ਼ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ।
ਇਸੇ ਤੱਥ ਦਾ ਵਿਹਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਹਥਿਆਬੰਦ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਮਰਨ ਵਰਤ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਸਿਖਰ ਜਤਿਨਦਾਸ ਦੁਆਰਾ 64 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਉਪਰੰਤ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਂਿਜ਼ੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਬਾਰੇ ਪੰਡਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਜਤਿਨਦਾਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਸੰਗਿਕ ਹੈ:

"ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਰਿਆ; ਭੋਜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਕ ਖੁਣੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆ ਗਈ; ਇੱਕ ਪੈਰ ਗਿਆ, ਦੂਜਾ ਪੈਰ ਵੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਡਮੁੱਲਾ ਤੋਹਫ਼ਾ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜੋਤ ਵੀ ਚਲੀ ਗਈ; ਅੱਖ ਦੇ ਡੇਲੇ ਦੀ ਅਗਨੀ ਥੋੜੀ ਥੋੜੀ ਕਰ ਕੇ ਮੱਧਮ ਪੈਂਦੀ ਗਈ, ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਰਹਿਮ ਭਰੀ ਮੌਤ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਜਾਂ ਢਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਏੱ ਧੀਰੇ ਧੀਰੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਜ਼ਾਬ ਦੀ ਵੇਦਨਾ।
ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸ ਐਪੀਸੋਡ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਪੁਨਰਸੁਰਜੀਤੀ ਦੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਸਾਡੀ ਨੌਜੁਵਾਨ ਪੀੜੀ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਬਣ ਸਕੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਨੌਜੁਆਨ ਪੀੜੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀ ਐਨਰਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਾਲੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੰਝਧਾਰ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਬੇੜੀ ਨੂੰ ਕਿਨਾਰੇ ਲਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ :
-ਬੁੱਤਾਂ, ਨਾਹਰਿਆਂ ਤੇ ਹਾਰਾਂ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ_
-ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਬਾਂਰਾਂ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ
-ਬੰਬਾਂ ਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ_
-ਚੋਰਾਂ ਤੇ ਮਕਾਰਾਂ ਜੋਗਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ_

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਉਸਦੇ ਸਥੁਲ ਰੂਪ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਬਲਕਿ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਭੁਪਿੰਦਰਪ੍ਰੀਤ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਹੈਂਗ ਟਿਲ' ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰਖਕੇ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ:

ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੈ
ਉਸਏ ਮੋਟੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਐਨਕ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਿਸਟਲ ਨਹੀਂ ਪੈਨ ਹੈ
ਉਸਨੇ ਕੱਸ ਕੇ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ
ਤੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਫਾਈਲਾਂ 'ਚ ਗੁੰਮ 'ਆਨੈਸਟੀ' ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ
ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਏਨਾ ਵੀ ਬਾਰੂਦ ਨਹੀਂ
ਕਿ ਅਫਸਰ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਹਲਕਾ ਧੂੰਆਂ ਕਰ
ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਸਕੇ
ਉਹ ਦਫਤਰ 'ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਹੈ
ਅੱਜ ਅਫਸਰ ਨੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਗਲਤ ਟੈਂਡਰ
ਤਸਦੀਕ ਲਈ ਦਿੱਤਾ
ਉਹ ਟੈਗ ਲੱਭ ਰਿਹਾ
ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਟੈਗ ਲਮਕਦੇ ਹਨ
ਇਕ ਦੋ ਚਾਰ ਸੌ ਹਜ਼ਾਰ ਲੱਖ
ਟੈਗਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਬਣ ਰਿਹਾ
ਉਸਨੇ ਟੈਂਡਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਲਏ
ਪੈੱਨ ਦੀ ਨਿੱਬ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ
ਹੈਂਗ ਟਿਲ ਲਾਈਫ।

ਸੋ ਅੱਜ ਲੋੜ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁੱਤ ਲਾਉਣ ਦੀ ਜਾਂ ਪੂਜਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸੋਚਣ, ਵਿਚਾਰਨ, ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ :
"ਦੋਸਤੋ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਝੰਜਟਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸਫਰ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮਾਦਰੇ ਵਤਨ ਦੀ ਤੇਤੀ ਕਰੋੜ ਦੁਖਿਆਰੀ ਜਨਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਅੰਗਰੇਂਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਕਰਾਜ ਨਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਵੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਅਰਾਮ ਹਰਾਮ ਹੈ। ਇਹੀ ਮੇਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਆਖਰੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਸਲਾਮ ਹੈ।

ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਕਰਾਜ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਦੂਰ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਦੂਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣ ਵੇਲੇ ਸੀ। ਇਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਕਰਾਜ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਅਮਲ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੁੱਤ ਉੱਪਰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਹਾਰ ਪਾ ਕੇ, ਉਸ ਦੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਨਾਹਰੇ ਲਾ ਕੇ ਜਾਂ ਮੁੱਛਾਂ ਕੁੰਢੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਪਟੀ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਫਰੇਰੇ ਗੁਆਰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ:

" ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਆਖਣਾ ਚਾਹੂੰਗਾ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਚਰਚਾ ਕਰਨਗੇ ਜਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਦੇਵਤਾ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਗੱਲ ਹੈ..... ਮੈਂ ਚਾਹੂੰਗਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸਰ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕਬਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਰੇ ਹੋਏ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਬਿਹਤਰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਥੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਭਾਰੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਸੋ ਆਉ, ਅਜਿਹੇ ਚਿੰਤਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾਣੀਏ ਤੇ ਪਹਿਚਾਣੀਏ, ਉਸ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜੀਏ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਈਏ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜੀਏ।

ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀਪ (ਡਾ:)
ਪਿੰਡ ਰੋਝਾਂਵਾਲੀ, ਤਹਿਸੀਲ ਰਤੀਆ,
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫਤਿਆਬਾਦ (ਹਰਿਆਣਾ)-125051
ਮੋਬਾ: 94176-00223, 98552-55956

"ਨੋਟਾਂ" ਤੇ "ਵੋਟਾਂ" ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ

ਲਿਖਤੁਮ,
ਤੇਰਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ।

ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿਆਂ, ਪੈਰੀਂ ਪੈਣਾ ਕਬੂਲ ਕਰੀਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀਰ ਤਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੈ ਪਰ ਦੁਚਿੱਤੀ ‘ਚ ਸੀ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੰਨ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਦਾਦੇ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਮੰਨ ਕੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ ਲਾਵਾਂ। ਵੀਰ ਮੇਰਿਆ ਜਿਸ ਉਮਰੇ ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਓਸ ਉਮਰ ਦਾ ਹੀ ਐਂ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਸੰਨ 1907 ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਤੂੰ ਹੁਣ 104 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਪਰ ਤੇਰੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਾਰਨ ਤੂੰ ਅਜੇ ਵੀ 23-24 ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੱਛਫੁੱਟ ਗੱਭਰੂ ਹੀ ਹੈਂ। ਬਾਈ, ਬੜਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਫੋਲਾਂ…. ਤੇਰੀ ਅੱਖ ‘ਚ ਅੱਖ ਪਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਹੋਣੈ ਪਰ ਜੇ ਪੋਤੜੇ ਫਰੋਲ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਤੂੰ ਵੀ ਪਛਤਾਵਾ ਕਰੇਂਗਾ ਕਿ ਐਂਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਜਾਨ ਗਵਾਈ। ਜਿਹਨਾਂ ਖਾਤਰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਿਆ ਓਹੀ ਐਨੇ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣ ਹੋਗੇ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਹੋਜੇਂਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਆਪਾ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਓਸ ਭਾਰਤ ਦਾ ਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ “ਓਹੀ ਬੈਹਾਂ ਤੇ ਓਹੀ ਕੁਹਾੜੀ” ਆ।

ਬਸ ਚਮੜੀ ‘ਚ ਈ ਫ਼ਰਕ ਪਿਐ, ਤੇਰੇ ਵੇਲੇ ਗੋਰੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਚੂਸਦੇ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਓਹਨਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੱਲ ਕੇ ਭੂਸਲੀ ਜਿਹੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁੱਚਾਂ ‘ਚ ਜੋਕਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਧੁਸੇ ਬੈਠੇ ਆ। ਜਿਸ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲਿਆ ਸੀ ਓਹ ਭਾਰਤ ਹੀ ਕੁਰਸੀ ਦਿਆਂ ਭੁੱਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ‘ਚ ਆ ਕੇ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਹੋਇਆ ਪਿਐ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਸਮਝ ਕੇ ਹੀ ਮਸਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਦੈ। ਕਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗੁਨਾਂਹ ਹੋ ਜਾਂਦੈ ਤੇ ਕਦੇ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣਾ। ਕਦੇ ਈਸਾਈ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਲਈ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੈ ‘ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਬਹਿੰਦੈ। ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਆਪਣੇ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਟਿਕਦੀਆਂ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ…!

ਵੀਰ ਮੇਰਿਆ! ਇਸੇ ਖੇਡ ‘ਚ ਹੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ‘ਤੇ ਵੀ ਤਰਸ ਜਿਹਾ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਤੂੰ ਐਵੇਂ ਜ਼ਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣਾਂ ‘ਚ ਵਹਿ ਕੇ ਹੀ ਓਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਆਪ ਲੁਟਾ ਗਿਆ ਜਿਹੜੇ ਤੈਨੂੰ ਸਿਰਫ 28 ਸਤੰਬਰ ਜਾਂ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਅਹਿਸਾਨ ਜਤਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਤੇਰਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ ਮਨਾਉਣਾ ਵੀ ਹੁਣ ਤਾਂ ਵੋਟਾਂ ‘ਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਐ। ਤੂੰ ਤਾਂ ‘ਹਰ ਕਿਸੇ’ ਲਈ ਜਾਨ ਵਾਰੀ ਸੀ ਪਰ ਇੱਥੇ ਆਲਮ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤਾਂ ਦੇ ਟੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜੇ ਕਦੇ ਭੁੱਲ-ਭੁਲੇਖੇ ਲੋਕ ਲੱਜੋਂ “ਇਨਕਲਾਬ-ਜਿ਼ੰਦਾਬਾਦ” ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਓਂ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਭਿੱਟੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਬਾਈ ਤੇਰਾ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਗੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਜ਼ਮ ਕੀ ਆਉਣਾ ਸੀ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਨਾਂਅ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਡੇ ਆਵਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਵੱਤ’ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਆ।

ਵੀਰ ਮੇਰਿਆ! ਕਦੇ ਕਦੇ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਮਾਤਾ ਵਿੱਦਿਆਵਤੀ ਤੇ ਬਾਪੂ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਸੁਪਨੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਸਾਡਾ ਭਗਤ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਦਾ। ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਹੋਊਗਾ ਕਿ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਵੇਂ ਤੇ ਮਾਂ ਜੋੜੀ ਉੱਪਰੋਂ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਵੇ। ਭੈਣ ਨੇ ਵੀ ਚਿਤਵਿਆ ਹੋਣੈ ਕਿ ਭਰਜਾਈ ਨਾਲ ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਕਰੂੰਗੀ ਤੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਵੀ ਚਾਅ-ਮਲ੍ਹਾਰ ਕਰੰਡ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਜਾਂ ਪੋਤੀ ਨੂੰ ‘ਝੂਟੇ-ਮਾਟੇ’ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਪਾਲੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਵੀਰਨਾ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੇ ਭੈਣ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਗਿਰਵੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਨਾਂਅ ਦੀ ਖੱਟੀ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਨੌਜ਼ਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਗਰਮ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਨਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜ਼ਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸਿ਼ਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵੱਲ ਧੱਕ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਦੀ।

ਨੌਜ਼ਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਕੁੰਢੀ ਮੁੱਛ, ਲੜ-ਛੱਡਵੀਂ ਪੱਗ ਜਾਂ ਹੱਥ ਪਿਸਤੌਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਫੋਟੋ ਹੀ ਪਰੋਸੀ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਤਵੱਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ‘ਚ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਨੌਜ਼ਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹੀ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇਖੋਰ ਸੀ…. “ਗੋਰੇ ਤੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਖੰਘੇ ਸੀ, ਤੂੰ ਤਾਹੀਉਂ ਟੰਗੇ ਸੀ” ਜਾਂ ਤੂੰ ਤਾਂ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਮਗਰ ਮਗਰ ਪਿਸਤੌਲ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦਾ ਸੀ ਕਿ “ਕਿੱਥੇ ਜਾਏਂਗਾ ਫਰੰਗੀਆ ਬਚਕੇ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਅਣਖਾਂ ਨੂੰ”। ਬਾਈ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨੀ ਛੱਡੀ ਤੈਨੂੰ ਵੈਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ। ਇਹਨਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮਾਧੋਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਵੇ ਕਿ ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ “ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ‘ਚ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਦਰ ਦੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਦੰਗੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ਼ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕਲੰਕ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਉਸਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਉਚਿਤ ਹੋਰ ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣ ਦਾ ਨਿਮਰਤਾ ਭਰਿਆ ਦਾਅਵਾ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਢੌਂਗ ਤੇ ਪਾਖੰਡ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ।”

“ਅਸੀ ਸਾਮਰਾਜੀ-ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਭਾੜੇ ਦੇ ਫੌਜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਨਹੀ; ਜਿੰਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।” ਵੀਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹੈਂ ਕਿ ਬੋਲੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਨਾਉਣ ਲਈ ਬੰਬ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਤੈਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀਣ ਲਈ ਆਫਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ। ਜਿਹਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਤੂੰ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ ਚੌਧਰਾਂ ਮਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਆਹੂ ਲਾਹੁਣਾ ਹੀ ਤੇਰਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਇਹ ਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ “ਮੇਰਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੰਬਾਂ ਤੇ ਪਿਸਤੌਲਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਟੀਚਾ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਹਿਦੁੰਸਤਾਨ ਸ਼ੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ਼ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬੇਅਰਥ ਹੈ ਬਲਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਪੜਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਸਾਡਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨਾ ਹੈ।” ਵੀਰ ਮੇਰਿਆ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਨਿਰ-ਸੁਆਰਥ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੁਆਰਥ ਬਗੈਰ ਸਕੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪਿਆਉਂਦਾ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਐ। ਬਾਹਲਾ ਦੂਰ ਨਾ ਜਾਈਏ… ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂ ਦੀ ਹੀ ਸੁਣਲੈ… ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਣ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੁਰਸੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਰਿਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਜਦੋਂ ਮਗਰੋਂ ਹੁੱਝ ਵੱਜਦੀ ਐ ਤਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ‘ਚ ਬਿਆਨ ਦੇ ਦਿੰਦੈ “ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਘੇਰਾਂਗੇ।” ਬਾਈ ਓਹਦੀ ਵੀ ਓਹੀ ਗੱਲ ਐ ਕਿ ‘ਵਿਆਹ ਜੋਗੇ ਕੇ ਅਡਾਟ ਭੋਗੇ ਕੇ।’ ਪਤੈ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦਾ ਬਿਆਨ ਕਿਉਂ ਨੀਂ ਦਿੰਦਾ? ਲੈ ਸੁਣ… ਜਿੱਦੇਂ ਇਹ ਬਿਆਨ ਦੇਤਾ ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਉਧਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੁਰਸੀ ਖੋਹ ਲੈਣੀ ਐ ਤੇ ਬਾਦ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੈਠਣ ਵਾਸਤੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੀ ਨੀ ਦੇਣੀ ਕੁਰਸੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਆ।

ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿਆਂ! 1931 ਤੇ 2011 ‘ਚ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਵਾਟ ਐ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਤੇਰੀ ਅਸਲ ਸੋਚ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਜਿਗਰਾ ਨਹੀਂ ਕੱਢਿਆ। ਇੱਕ ਗਿਣੀ ਮਿਥੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਹੀ ਕਹਿ ਲਈਏ ਤਾਂ ਠੀਕ ਰਹੂ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਆਵਦੀ ਪੂਰੀ ਉਮਰ ‘ਚ ਸਿਰਫ 3 ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ….. ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਈ ਜਾਂਦੈ ਪਰ ਐਨੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਕੰਜਰ ਨੇ ਨੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਐਨਾ ਅਧਿਐਨ-ਪਸੰਦ ਵੀ ਸੀ। ਗਾਇਕਾਂ, ਗੀਤਕਾਰਾਂ, ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਫਿਲਮਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਤੇਰਾ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਇਐ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਾਈ ਖੜ੍ਹੇ ਦੀ ਹੀ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਨੌਜ਼ਵਾਨ ਵਰਗ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੱਤਾ ‘ਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਾਬਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸੱਤਾ ਸਿਰੋਂ ਚਲਦਾ ਤੋਰੀ ਫੁਲਕਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ।

ਬਾਈ, ਜਿਹੜੇ ਮਰਜੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈ ਸਭ ਲਈ ‘ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ’ ਹੀ ਮੱਕਾ ਬਣਿਆ ਪਿਐ ਤੇ ਇਸ ਮੱਕਿਉਂ ਪਰ੍ਹੇ ਉਜਾੜਾਂ ਹੀ ਦਿਸਦੀਆਂ ਨੇ। ਐਤਕੀ 23 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖ ਲਈਂ ਕਿਵੇਂ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਵੇਚ ਕੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਹਿਦ ਲਏ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੁਣਿਐ ਕਿ ਤੇਰੀ ਸੋਚ ‘ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ ਤਾਏ ਨਾਲੋਂ ਰੁੱਸੇ ਭਤੀਜੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਲਈ ਤੇਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੀ ਆਵਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਠੱਡਾ ਪੁੱਟ ਕੇ ‘ਮੁੜ’ ਤੇਰੇ ਨਗਰ ਆ ਵਸੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ “ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।” ਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿਆਂ, ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸੁਣੀਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਤੇਰਾ ਭਤੀਜ ਜਾਂ ਤੇਰਾ ਪੋਤਾ ਚੋਣ ਲੜ੍ਹਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ‘ਚ ਹਨ। ਪਰ ਬਾਈ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਮਅਕਲ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖੀਂ ਕਿ ਜੇ ‘ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਗਰ’ ਤੋਂ ਤੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਚੋਣ ਲੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਮਰਕੱਸਾ ਕਰ ਤੁਰਿਆ ਤਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਵਦਾ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾ ਦੇਣੈ ਕਿ “ਭਾਵੇਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਜੇ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਬੰਦਾ ਨੀ ਜਿੱਤਣ ਦੇਣਾ।” ਫੇਰ ਓਹ ਤੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਜਾਂ ਪੋਤਾ ਨੀ ਰਹਿਣਾ ਓਹ ਤਾਂ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਬੰਦਾ ਬਣਜੂ।

ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜੇ ਤੇਰਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੋਕ ਏਨਾ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਓਹ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਲੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਚੋਣ ‘ਚੋਂ ਤੇਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹੀ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟ ਜਾਣ ਕਿ “ਲਓ ਜੀ ਇਹ ਸੀਟ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਛੱਡੀ।”। ਪਰ ਬਾਈ ਇਹ ਹਰਗਿਜ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਵਾਂਗੂੰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਪੈਸਾ ਨਿਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਊ ਓਨੀ ਹੀ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਕਰਨਗੇ। ਇਹ ਤੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਹੁਣ। ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ‘ਤੇ ਚੋਣ ਲੜ ਰਿਹਾ ਬੰਦਾ ‘ਜੇ’ ਹਾਰ ਗਿਆ (ਬਾਈ ‘ਜੇ’ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਤੇਰਾ ਨਾਂਅ ਵਰਤ ਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਵੇ।) ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖ ਲਈਂ ਕਿ ਓਹ ਕਿਸੇ ਤਾਏ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਜਾਂ ਤੇਰੇ ਭਤੀਜੇ ਦੀ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਓਹ ਸਿੱਧੀ ਤੇਰੀ ਹਾਰ ਹੋਊਗੀ। ਤੇਰੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਐਨੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਹੇਜ਼ ਜਾਗਣਾ ਵੀ ਹੋਰੂੰ ਜਿਆ ਲਗਦੈ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੇਜ਼ ਵੀ ਪਾਕ-ਪਵਿੱਤਰ ਹੀ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ ਤੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ “ ਇਨਕਲਾਬ ਮਿਹਨਤੀ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਕਾਰਕੁੰਨਾ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਬੌਧਕ ਪੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਮਜੋਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀਆ ਜਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਲੀਂ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਵਿੱਤਰ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” ਰਾਜਨੀਤਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖਟਕੜ ਕਲਾਂ ਨੂੰ ‘ਨਿਸ਼ਾਨਾ’ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੁਣ ਇਹੀ ਡਰ ਵੱਢ ਵੱਢ ਖਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਵਿਹਲੜ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਆਵਦੇ ਡੇਰੇ ਉਸਾਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲਾਟਾਂ ‘ਲੱਭਦੀਆਂ’ ਫਿਰਦੀਆਂ ਹਨ… ਹੋਰ ਨਾ ਕਿੱਧਰੇ ਤੇਰੇ ਨਾਂਅ ‘ਤੇ ਡੇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਣ… ਹੋਰ ਨਾ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ “ਬਾਬਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ” ਬਣਾਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਣ? ਬਾਈ ਇਹ ਮੇਰਾ ਹੀ ਧੁੜਕੂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਹੀ ਐ ਕਿ ਜਿਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਉਸਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿਉ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੇਰੇ ਵੀ ਬੁੱਤ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।

ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਘੱਟੇ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ‘ਮਾਣ-ਮੱਤੇ’ ਨੌਜ਼ਵਾਨ ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੀਨਿਆਂ ‘ਅੰਦਰ’ ਵਸਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਵਾਲੇ ‘ਟੈਟੂ’ ਸਰੀਰਾਂ ‘ਉੱਪਰ’ ਖੁਣਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਖੁਦ ਨੂੰ ਨਾਸਤਿਕ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਰਾ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਂਹ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ‘ਚ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੈ ਤੇ ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਤੇਰੇ ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੀ ਮੋਹਰ ਠੋਕਣੀ ਚਾਹੁੰਦੈ। ਕੋਈ ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰੀ ਐ ਤੇ ਕੋਈ ਕਹੀ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਰੀ ਸੁਤਾ ਹੀ ਪੂਜਾ ‘ਚ ਸੀ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਇੱਕ ਨਾਨੇ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਦੋਹਤੇ ਨੇ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਕੌਮੀ ਸ਼ਹੀਦ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਰ ਫੇਰ ਦਿੱਤਾ… ਬਾਈ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨੀਂ…. ਕਾਵਾਂ ਦੇ ਕਹਿਆਂ ਢੱਗੇ ਨੀ ਮਰਦੇ ਹੁੰਦੇ….।

ਚੱਲ ਬਾਈ ਛੱਡ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ…… ਲੈ ਹੋਰ ਸੁਣ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਹਰ ਗਾਇਕ ਗੀਤਕਾਰ ਵੀ ਆਵਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਲਈ ਤੈਨੂੰ ‘ਵਰਤਣ’ ‘ਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ‘ਰੀਲ’ ‘ਚ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਗੀਤ ਜਰੂਰ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਸੋਚ ਓਹੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਕਿ “ਮੰਡੀਰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਆ ਐਹੋ ਜੇ ਗਾਣੇ।” ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲਾਕਾ-ਦੇਕਾ ਨਹੀਂ, ਬਾਕੀ ਦੀ ਕੈਸੇਟ ‘ਚ ਓਹੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਲੱਕ… ਕੁੜੀ ਦੀ ਗੁੱਤ…ਕੁੜੀ ਦੀ ਤੋਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਗਾਇਕਾਂ ਦਾ ਏਹੀ ਜ਼ੋਰ ਲੱਗਿਆ ਪਿਐ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਫੋਟੋ ਮਿਟਾ ਕੇ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਲੁਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਬਾਈ ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆ ਫੁਕਰੀਆਂ ਗੱਲਾ..। ਤੂੰ ਆਪ ਈ ਸੋਚ ਲੈ ਕਿ ਜੇ ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਵੀ ਗਈ ਫੇਰ ਤਾਂ ਕੱਲੀ ਨੋਟ ‘ਤੇ ਫੋਟੋ ਦੀ ਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਊਗੀ… ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ‘ਚ ਤਾਂ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ। ਤੂੰ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰੇਂਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ‘ਖਰੀਦਣ’ ਲਈ ਕੋਈ ਅਯੋਗ ਉਮੀਦਵਾਰ ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਵਾਲੇ ਨੋਟ ਕਿਸੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੱਕਦਾਰ ਦਾ ਹੱਕ ਮਾਰੂ।

ਇਹੀ ਨੋਟ ਹੁਣ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਲਾਚਾਰ ਦਾ ਜਿਸਮ ਨੋਚਣ ਬਦਲੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਦੀ ਵਾਰੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁਣ ਵਾਂਗੂੰ ਸੰਤਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੰਤਰੀ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਰਾਂ ਗਿਰਵੀ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁਣ ਵਾਂਗੂੰ ਵੋਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਵੱਟੇ ਹੀ ਖਰੀਦੇ ਨਸ਼ੇ ਲੋਕਾਂ ਦਿਆਂ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ‘ਅਮਲੀ’ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਹੂ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵਿਆਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ‘ਦਾਜ ਦੀ ਬਲੀ’ ਚੜ੍ਹਨਗੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਪੇਟਾਂ ‘ਚ ਦਫਨ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ‘ਚ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਆਵਦੇ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੂਲੀ ਟੰਗ ਕੇ ਆਵਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੇ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਏਵੇਂ ਹੀ ਧ੍ਰਿਗ ਕਮਾਉਂਦੀ ਰਹੂਗੀ। ਬਾਈ ਤੂੰ ਹੀ ਦੱਸ ਕਿ ਨੋਟਾਂ ‘ਤੇ ਤੇਰੀ ਫੋਟੋ ਆਉਣ ਨਾਲ ਕੀ ਜੰਗ ਜਿੱਤਲਾਗੇ ਅਸੀਂ?

ਚੰਗਾ ਬਾਈ ਹੁਣ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣੀ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਆਂ। ਰਾਤ ਵੀ ਬਾਹਵਾ ਹੋਗੀ ਸਵੇਰੇ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਵੀ ਜਾਣੈ। ਬਾਈ ਆਵਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ ‘ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਫਰੇਬ ਦੇ ਪਾਈ ਨਿੱਘੀ ਗਲਵੱਕੜੀ ‘ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਪੈਣਾ ਕਬੂਲ ਕਰੀਂ। ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਦੇ ਫੇਰ ਸਹੀ। ਗਲਤੀ-ਫਲਤੀ ਮਾਫ ਕਰੀਂ।

ਤੇਰਾ ਛੋਟਾ ਵੀਰ,
ਮਨਦੀਪ ਖੁਰਮੀ ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ
ਮੋਬਾ: 0044 75191 12312

ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ

ਮੇਰਾ ਇਹ ਲੇਖ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਇਕ ਰਿਟਾਇਡ ਆਈ.ਜੀ ਐਂਸ.ਐਂਮ. ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀ ਕਿਤਾਬ“Who Killed Karkae? : The Real face of terrorism in india” ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਸਲ ਖ਼ਤਰਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕੇਵਲ ਲਿਖਣ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਤੱਥ ਵੀ ਦਰਸਾਏ ਹਨ।
ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਆਪਣੇ ਪੁਲਿਸ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬੇ, ਅਖਬਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਦਰਸਾਏ ਹਨ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ‘ਇਸਲਾਮਿਕ ਅੱਤਵਾਦ’ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਸਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਂਲੇਗਾਂਵ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ 2008 ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਸਤੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਦੀ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਹੱਤਿਆ ਪਿੱਛੇ ਉਹੀ ਲੋਕ ਸਨ ਜੋ ਅਖੌਤੀ ‘ਇਸਲਾਮਿਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਂਣ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ‘ਭਗਵਾਂ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦੇ ਨਾਮ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚਰਚਾ ਹੋਈ, ਪਰ ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ‘ਹਿੰਦੂ-ਰਾਸ਼ਟਰ’ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਫੱਟੇ ਥੱਲੇ ‘ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਰਾਸ਼ਟਰ’ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ‘ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ’ ਸਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ‘ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮਨੂੰ ਸਮਰਿਤੀ ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉਂਤਮ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਇਕ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਾਗਾਲ ਕਸਬੇ ਦਾ ਵਾਸੀ ਹੋਣਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਕਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕਾਰਨ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਾਹੂ ਜੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਹਰੇਕ ਫਿਰਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਇਕਸਾਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਾਹੂ ਨੇ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ 1902 ਵਿਚ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ 50 ਫੀਸਦੀ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੱਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕਿ ਇਸ ਰਾਖਵੇਕਰਨ ਵਿਚ ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਨਸਲ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ।

1976 ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ 2005 ਵਿਚ ਸਵੈ-ਇੱਛਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੇਵਾ-ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਬਕ ਨਿਬੜਨ ਦੇ ਹੀਲੇ ਕੀਤੇ ਉਂਥੇ ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗੇ ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਗੈਰ-ਨਸਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਅਚਾਨਕ ਉਂਠੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦ ਕਰਾਉਂਣ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਮਂਧਕਾਲੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਕਦੀ ਵੀ ਦੰਗੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ।

20ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ 1893 ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਿਰਵਿਘਨ ਜਾਰੀ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਸਿਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਤੇ ਆਮ ਹਿੰਦੂ ਜੋ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਤਾੜਿਆ ਜਾ ਹਿਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਜੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ ਨੇ ਪੂਨੇ ਤੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਪਾਜ਼ ਉਘਾੜਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਿਸਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੋਹਲਾਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ਾਹੂ ਜੀ, ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗਾਇਕਵਾੜ ਪੇਰੀਆਰ ਤੇ ਨਾਰਾਇਣ ਗੁਰੂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ। ਇਹਨਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੁਆਰਾ ਮਨੂੰ ਸਮਰਿਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਤਕਲੀਫ ਉਹਨਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਜਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੂਨੇ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸੁਧਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾਉਂਣ ਲਈ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਵੰਡ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਤੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਾ 1893 ਵਿਚ ਪੂਨੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਬੇ ਵਿਚ ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆ ਦੀ ਇਕ ਐਸੀ ਲੜੀ ਚੱਲੀ ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ਤੇ ਅੱਜ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮਨਾਉਂਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਫਲ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਹਨ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਲਈ ਖਤਰਾ ਹਨ।

1925 ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਨਾਮੀ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਈ ਜਿਸਦੇ ਮੁਖੀ ਗੋਲਵਰਕਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘We or Our Nationhood Defined’ ਵਿਚ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਨਾਜ਼ੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਹਿਟਲਰ ਦੀਆਂ ਯਹੂਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਸਰਾਹਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਚਲਾਉਂਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ (ਬਹੁਜਨਾਂ) ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। 1893 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਦੰਗੇ ਸਾਰੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਚੱਲੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ 1992 ਵਿਚ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣਾ ਤੇ 2002 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਕਲੇ।

1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਨੇ ਦੋ ਮੰਤਵੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰੱਖਿਆ ਇਕ ਮੀਡੀਏ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਤੇ ਦੂਜਾ ਵਿਦਵਤਾ ਉਂਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮੰਤਵਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕੰਟਰੋਲ ਤਹਿਤ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਵਾਲਾ ਮੀਡੀਆ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਅਖੌਤੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨਾ ਕੇਵਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਗੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਨਸਨੀਖੇਜ਼ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਓਰੋ (IB) ਉਂਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਟਰੋਲ 1947 ਤੋਂ 10 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਤੇ ਮੰਤਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜਾਉਂਣ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹੋਵੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਆਈ.ਬੀ. ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਆਈ.ਬੀ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਏਨੀ ਮਜਬੂਤ ਸੰਸਥਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਂਚਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਆਈ.ਬੀ. ਬਾਰੇ ਮਰਾਠੀ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ‘ਬਹੁਜਨ ਸੰਘਰਸ਼’ ਦੇ 30 ਅਪਰੈਲ 2007 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਈ.ਬੀ. ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਫਸਰ ਹਨ- ਪਹਿਲੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ-ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਡੈਪੂਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦੇ ਅਫਸਰ। ਆਈ.ਬੀ. ਦਾ ਇਕ ਸਮੇਂ ਡਾਇਰੈਂਕਟਰ ਰਿਹਾ ਵੀ.ਜੀ. ਵੈਦਿਆ ਦਾ ਸਕਾ ਭਰਾ ਐਂਮ.ਜੀ ਵੈਦਿਆ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਰਸਾਲੇ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਆਈ.ਬੀ. ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਆਈ.ਬੀ. ਦੇ ਅਫਸਰ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਦੇ ਵਫਾਦਾਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅਫਸਰ ਕੇਵਲ ਰਿਕਾਰਡ ਲਈ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਈ.ਬੀ. ਤਾਂ ਆਰ.ਐਂਸ.ਐਂਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਿਸਾਲ ‘ਮੁਸਲਿਮ ਇੰਡੀਆ’ ਨਾਮੀ ਰਸਾਲੇ ਵਿਚ ਸਾਬਕਾ ਡੀ.ਜੀ.ਪੀ ਕੇ.ਐਂਸ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਹੋਮ ਮਨਿਸਟਰੀ ਦਾ ਸੈਕਟਰੀ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ ਤਾਂ ਆਈ.ਬੀ. ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਉਸਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਣ ਲਈ ਦਿੰਦਾ।
ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ ਆਈ.ਬੀ. ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨਵੇਂ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦਾ ਕੰਮ ਰੋਜ਼ਾਨਾ 15-20 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਹੋਰ ਹਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਗੌਰ ਕਰਨਯੋਗ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 1993 ਤੱਕ ਆਈ.ਬੀ. ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਫਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਉਛਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਕਾਰਡ ਲਈ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਆਈ.ਬੀ. ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਈ.ਬੀ. ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ਆਈ.ਐਂਸ.ਆਈ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉਂਤੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਈ.ਐਂਸ.ਆਈ ਬਹੁ-ਮੂੰਹੀ ਰਾਖਸ਼ਸ਼ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਂਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਈ.ਬੀ. ਵੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿਚ ਲਿਆ ਕੇ ਤੋੜਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੀਡੀਏ ਤੇ ਆਈ.ਬੀ. ਰਾਹੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਤਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਲੋਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਅਖੌਤੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉਂਤੇ ਕੀਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕੌਣ ਚੁੱਕਤਾ ਕਰੇਗਾ?ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਏ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਈ.ਬੀ. ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸਿਆਸੀ ਕੰਟਰੋਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੱਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਉਦਾਹਰਨ 1992 ਵਿਚ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੁਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਭਾਜਪਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉਂਲਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਉਂਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁਲੰਦ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਫਿਰ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ 2002 ਮੁਸਲਿਮ ਕਤਲੇਆਮ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਖ਼ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਵਧਾਇਆ ਤਾਂ ਹੁਣ ਇਹ ਮੀਡੀਏ ਤੇ ਆਈ.ਬੀ. ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਗਰਦਾਨ ਕੇ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਕੇ ਵੋਟ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕਰਵਾਏ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਕੋਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੁਖਤਾ ਤੱਥ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ 5-6 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਇਹਨਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕਰਵਾਏ ਹਨ। ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ, ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦਾ ਪਾਜ ਉਘਾੜਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਇਸਦੀ ਕੀਮਤ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਚੁਕਾਉਂਣੀ ਪਈ।ਮਾਂਲੇਗਾਂਵ ਵਿਚਲੇ ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ 2008 ਦੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ 11 ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਰੁਕ ਗਏ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਆਈ.ਬੀ. ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਮੁਸਲਿਮ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਭੂਤ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਮੁਸਲਿਮ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਸਿਤਮਜ਼ਰੀਫੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਏਜੰਸੀਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਟੈਨੋਗਰਾਫਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਅਖੌਤੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪਂਖ ਮੀਡੀਆ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਮਨਾਉਂਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦਾ ਖਤਰਾ ਹੈ।

ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਸਨਾਤਨ ਸੰਸਥਾ ਵਲੋਂ 16 ਅਕਤੂਬਰ 2009 ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੋਆ ਦੇ ਮਾਰਗਾਂਵ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਲੋਂ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਂਣੀ ਸੀ, ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਕਰਕੇ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਸਨਾਤਨ-ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਜਾਂ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਬੰਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਫਟ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਨਾਤਨ-ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਵਰਕਰ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੋਆ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਦੋ ਜਿੰਦਾ ਬੰਬ ਨਕਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਦਾ ਬੰਬਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤੇ ਪਾਉਂਣ ਲਈ ਇਕ ਬੈਗ ਵਿਚ ਬੰਬ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਉਪਰ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ‘ਖਾਨ ਮਾਰਕਿਟ’ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਰਾਦਾ ਸਾਫ ਜ਼ਾਹਰ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲੈਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਬੰਬ ਫਟੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਜੇ ਫਟ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਤਿਓਹਾਰ ਦੀਵਾਲੀ ਉਂਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਉਂਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਢਾਹਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਅਖੌਤੀ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦੇ ਭੂਤ ਦਾ ਰੌਲਾ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਪਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਵਿਚ ਗੋਆ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਨਾਤਨ ਸੰਸਥਾ ਅਤੇ ਮਾਂਲੇਗਾਂਵ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਕਰਨਲ ਪੁਰੋਹਿਤ ਤੇ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰਗਿਆ ਠਾਕੁਰ ਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਅਭਿਨਵ-ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਪਾਏ।ਇਹ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਕਰਕੇ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਮੀਡੀਏ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਜੋ ਕਿ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਸਤੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ, ਨੇ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ 26/11 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਨੂੰ ਬੁੱਚੜ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਸਤੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਫਿਰਕੂ ਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਅਫਸਰ ਕੇ.ਪੀ. ਰਘੂਵੰਸ਼ੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸਨੇ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਨੰਗੇ ਹੋ ਰਹੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ।ਐਂਸ.ਐਂਮ. ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਰਾਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉਂਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੇ 1893 ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁੰਬਈ 26/11 ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ:
1. 1893 ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਰੋਧੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿਰਜ ਕੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੰਗੇ ਕਿਉਂ ਭੜਕਾਉਂਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਵਰਤਨ ਵਾਲਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਰਿਹਾ ਹੈ?

2. ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੁਫੀਆ ਏਜੰਸੀ ਆਈ.ਬੀ. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਆਰ.ਐਂਸ. ਐਂਸ ਵਲੋਂ ਖੁੱਲੇਆਮ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਰੋਧੀ ਜ਼ਹਿਰ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਸਬੰਧੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਰੱਖ ਰਹੀ ਹੈ?

3. ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ 60 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਰਿਪੋਰਟ ਤੇ ਸਲਾਹ ਦੇ ਕੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ?

4. 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਆਈ.ਬੀ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਖੁਫੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਧੀਨ ਇਹ ਅਫਵਾਹਾਂ ਕਿਉਂ ਉਡਾਉਂਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਕਿ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੀ.ਵੀ.ਆਈ.ਪੀ. ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਇਸਲਾਮਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਖਤਰਾ ਹੈ?

5. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅਤੱਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਲੋਂ ਆਪਣੇ ਕੇਡਰ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦ-ਸਿਖਲਾਈ, ਹਥਿਆਰ, ਅਸਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ, ਬੰਬ ਬਣਾਉਂਣ ਤੇ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨ ਸਬੰਧੀ ਚੇਤਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ?

6. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਭਿਨਵ-ਭਾਰਤ ਨਾਮੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਂਣ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ?

7. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਹਰੇਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਜਰੂਰੀ ਦਖਲ ਕਿਉਂ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ਜਦ ਕਿ ਇਸਦੀ ਮੁੱਖ ਡਿਊਟੀ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।

8. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਮੁੰਬਈ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਜਲ ਸੈਨਾ ਕਮਾਂਡ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸਾਂਝਾ ਨਾ ਕੀਤਾ?
9. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ 26/11 ਮੁੰਬਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ 35 ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਨੰਬਰ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਨਿਰੀਖਣ ਅਧੀਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰੱਖਿਆ?

10. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਹੀ ਅੱਤਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਦਸਤੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਫਿਰਕੂ ਤੇ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਕੇ.ਪੀ. ਰਘੂਵੰਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ?

11. ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਤੁਰੰਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਲਈ ਤੇ ਐਂਫ.ਬੀ.ਆਈ ਵਰਗੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਦਖਲ ਹੈ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰ ਲਿਖੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਤੇ ਤਾਲਮੇਲਸ਼ੁਦਾ ਹਨ। ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਨਾਲ ਓਤ-ਪੋਤ ਗੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੀ ਤਾਕਤ ਆਈ.ਬੀ. ਤੇ ਮੀਡੀਏ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਉਂਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕੰਟਰੋਲ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ।ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਜੇ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਨੂੰ 26/11 ਦੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਨਾ ਮਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦਾ ਪੂਰਾ ਜਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਆਈ.ਬੀ. ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਹਮਲਾ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਤਾਂ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕਰੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਜਾ ‘ਇਸਲਾਮਕ-ਅੱਤਵਾਦ’ ਦਾ ਰੌਲਾ ਹੋਰ ਉਂਚੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਉਪਰ ਲਿਖੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੜੀਵਾਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਤੱਥ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸੈਂਕੜੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਨਾ ਰੁਕੇ ਪਰ ਜਦੋਂ 2008 ਦੇ ਮਾਲੇਗਾਂਵ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿਚ ਅਸਲ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁਕ ਗਏ।ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਤੋਂ ਆਸ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤੇ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਲਿਖਤ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਉਂਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਕਰੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਨਵੇਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਿਰਪਂਖ ਏਜੰਸੀ ਜਾਂ ਉਂਚ ਪੱਧਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਤੋਂ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ।ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਇਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕਰਨਗੇ।

1. ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਅਣਦੇਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਮਲਾ ਸੰਜੀਦਾ ਹੈ।ਜਾਂ
2. ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚੋਂ ਗੈਰ-ਮਕਸਦੀ ਹਿੱਸੇ ਕੱਢਕੇ ਲੋਕ-ਰਾਇ ਬਣਾਉਂਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਗੇ।ਜਾਂ
3. ਉਹ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘The Riddles of Hindustan’ ’ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਪਰਦੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਂਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਂਣਗੇ।

ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਦੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡੇ ਦੇ ਝਾਂਸੇ ਵਿਚ ਆਉਂਣ।

ਸੋ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਜ਼ ਉਘਾੜਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਭਗਤ ਰਵੀਦਾਸ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵੇਸਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ।

ਐਡਵੋਕੇਟ ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੰਝਪੁਰ
jsmanjhpur@gmail.com
Member Media Committee,
Shiromani Akali Dal Amritsar (Panch Pardhani)
98554-01843

ਪਟਿਆਲਾ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲਾ:-ਸੰਜੀਦਾ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ

ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਰਫ਼ਤਾਰ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਜੀਦਾ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਣਾ ਤੇ ਕਿਛੁ ਸੁਣੀਐ ਕਿਛੁ ਕਹੀਐ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ’ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਜੀਵੰਤ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣਾ ਅਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਭਰਿਆ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਪਰ ਬਿਹਤਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸੱਚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਸੰਜੀਦਾ ਸੰਵਾਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੋਂਦ ’ਚ ਆਈਆਂ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਖੋਜਾਰਥੀਆਂ-ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਲੋਂ ਰੀਡਰਜ਼ ਫੋਰਮ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਫੋਰਮ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨਾਂ (ਸਾਹਿਤ ਸੰਗੀਤ ਸਾਇੰਸ ਕਲਾ ਮੀਡੀਆ) ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖੋਜਾਰਥੀ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਅੰਤਰ-ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨੀ ਪਹੁੰਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਾਈ ਜਾ ਸਕੇ ਤੇ ਪਾਸ਼ ਦੇ ਕਹਿਣ ਵਾਂਗ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕ
...ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਹੈ-
ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਉਸ ਹੁਕਮਰਾਨ ਔਰਤ ਦੀ
ਉਸ ਪੈਰੋਂ ਨੰਗੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ।

ਇਸ ਫੋਰਮ ਵਲੋਂ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਨੇਮਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਰਾਜਸੀ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ-ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਆਦਿ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫੋਰਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਚੇਤੰਨਤਾ ਤੇ ਸੰਜੀਦਾ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੁਸਤਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਜਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟਣ ਬਾਰੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪਸਰੀ ਖੜੋਤ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਰੀਡਰਜ਼ ਫੋਰਮ ਵਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਚ 9-10 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਟਿਅਲਾ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਕਦਮ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਸਮੁੱਚੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤੇ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਪੁਸਤਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਪੁਲਾਘਾਂ ਪੁੱਟੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਸੰਜੀਦਾ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਅੱਜ ਵੀ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਬਸ ਲੋੜ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਤੱਕ ਚੰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਬਦਲਵੇਂ ਚੰਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਵਿਕੀਆਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਵਿਕ ਗਈਆਂ ਤੇ ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ. . .

ਪੁਸਤਕ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਹੋਰ ਸਮਾਗਮ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਲਈ ਕਵੀ ਦਰਬਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹਿਆ। ਸੰਗੀਤਕ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਚੋਂ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗਤ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਸ਼ਾਮ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਪੂਲਰ ਜਾਂ ਮੁੱਖ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਚਲ ਰਹੇ ਗੰਭੀਰ ਸਿਨੇਮੇ ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਲਈ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸ਼ੋਅ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ।

ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਆਸ ਬੱਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਚੱਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੁਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸੰਜੀਦਾ ਸੰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਰੁਮਕਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਈ ਖੜੋਤ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਸ਼ੁੱਭ ਸ਼ਗਨ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋਰਨਾਂ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂਗੇ. . .ਤੇ ਹਰ ਜ਼ਿਹਨ ਅੰਦਰ ਚਲ ਰਹੀ ਉਸਾਰੂ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਨੂੰ ਪੁਰਖਿਆਂ ਤੇ ਵਾਰਿਸਾਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ. . .ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ. . .

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਚਲਦੀ ਹੈ ਇਕ ਗੁਫ਼ਤਗੂ
ਜਿੱਥੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ’ਚ ਢਲਦਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਲਹੂ
ਜਿੱਥੇ ਮੇਰੀ ਬਹਿਸ ਹੈ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ
ਜਿੱਥੇ ਵਾਰਿਸ ਤੇ ਪੁਰਖੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰੂ-ਬ-ਰ

ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
ਰਿਸਰਚ ਸਕਾਲਰ
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ,ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ।
9463124131

ਇੰਗਲੈਂਡ:ਜਾਤੀ ਚੌਧਰ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦੁਆਰ

ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ।ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ 3-4 ਸਾਲ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ 'ਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ 'ਚ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਹੈ।ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ ਲਈ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ,ਉਸਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਝਾਤ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ ਲਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇਗਾ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ੳੇਹ ਲਗਾਤਾਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ,ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਫੇਸਬੁੱਕ,ਮੇਲ ਤੇ ਫੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਾ ਹੈ,ਜੋ ਉਸਦੀ ਡਾਇਰੀ ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਡਾਇਰੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ,ਪਰ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਲਿਖ਼ਤ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।--ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਕਰਫਿਊ

ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਸਾਊਥਹਾਲ ਵਿੱਚ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਵੋਟਾਂ ਪੈ ਕੇ ਹਟੀਆਂ ਹਨ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਪਾਰਟੀਆਂ ਬਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਗਰੁੱਪ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਸਿਰਫ ਦੋ ਧੜ੍ਹਿਆਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨਾ ਸਰਦਾ ਵੇਖ ਇੱਕ ਤੀਸਰਾ ਗਰੁੱਪ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਦ ਪਿਆ, ਇਹ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਬਾਦਲ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਪਜਿਆ ਸੀ,ਮਤਲਬ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸ਼ੇਰ ਗਰੁੱਪ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾਂ ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ ਸੀ ਨਾਂ ਹੀ ਪੰਛੀ, ਸਗੋਂ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਸਾਜਨਾ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ 1699 ਅੰਕੜਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਖੈਰ 1699 ਕਰਕੇ ਬਾਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ੀ ਮਾਰ ਗਏ ਹਨ।ਬਾਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਚੋਣ-ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ ਪਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ,ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸ਼ੇਰ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਝਲਕੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ,ਇਸ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦੇ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਪੰਨੇ ਹਨ,ਪਹਿਲੇ ਪੰਨ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਲੋਗੋ ਤੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਨ, ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ 21 ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਲੰਬੀ ਲਾਈਨ ਹੈ, ਇੱਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਉਮੀਦਵਾਰ ਜ਼ਨਾਨੀ ਹੈ, ਤੇ ਇੱਕੀ ਦੇ ਇੱਕੀ ਨਾਮ ਗੋਤ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪਾਸਪੋਰਟ ਉੱਤੇ ਕਨੇਡਾ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਂਗ ਸਰਨੇਮ ਲਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਜੇਕਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਇਕੱਲੇ ਸਾਉਥਹਾਲ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਮਸਾਂ ੩-੪ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਗੋਲਾਈ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ, ਲੱਗਭੱਗ 6-7 ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਹਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 3-4 ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜ਼ਾਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਹਨ, ਇੱਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂਘਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਇੱਕ ਹੋਰ, ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪ ਸੀ, ਪੰਪ ਦਾ ਕੰਮ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਓਸੇ ਇਮਾਰਤ ਦੀ ਢਾਹ-ਭੰਨ ਕਰਕੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।ਜਿੱਥੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਆਏ ਹਫਤੇ ਗੋਲਕ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ, ਜਿੱਥੇ ਚੋਣਾਂ ਹੋ ਕੇ ਹਟੀਆਂ ਹਨ, ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਇੰਗਲੈਂਡ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਾਈ ਧਰਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਖੁੱਲਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ, ਕੋਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਤਬਕੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜਾਤ ਵਰਗ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਊਥਹੈਂਮਪਟਨ ਵਿੱਚ ਭਾਟੜਾ ਸੰਗਤ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਹੈ।
ਚੋਣ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਉੱਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਵਾਲ ਹਨ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ:-

੧--ਕੀ ਬਾਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸੇਗਾ ਉਸ ਨੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਕਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਲਏ ਜਾਂ ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਦਵਾਏ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਲੈਣੇ ਹਨ?

੩--ਕੀ ਇਸ ਟਰਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪੱਗ ਲੱਥੀ? ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

੭--ਬਾਜ਼ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਕੁ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗਰੁੱਪ ਵੱਲੋਂ ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਸਾਜਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ 'ਤੇ ਕੁੱਝ ਗਿਣਤੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

੮--ਕੀ ਇਹ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁੜ੍ਹ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਿਮਟਿਡ ਕੰਪਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ,ਜਿਵੇਂ ਏਨਾ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ।

੧੧--ਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਤਮ ਅਰਦਾਸ ਵੇਲੇ ਮੁੜ੍ਹ ਤਿੰਨ ਪੌਂਡ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਲਿਆ ਕਰਨਗੇ?

੧੦--ਕੀ ਗੁਰਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂਘਰ ਦੀ ਹਦੂਦ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਰਗੇ ਫੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰਨਗੇ?

੧੭--ਆਪਣੇ ਚਹੇਤਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਦੇ ਖਰਚੇ ਤੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਪੀ.ਐਚ. ਡੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਜੋ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਮੁੜ ਕਰਨਗੇ?

੧੯ --ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਕਰਨ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਵਿਖੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਗਈ, ਕੀ ਉਹ ਅਜੇਹਾ ਮੁੜ੍ਹ ਕਰਨਗੇ..?ਆਦਿ

ਤੇ ਚੌਥੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਫੋਟੋ ਸਮੇਤ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਲੀਡਰ ਹੈ,

ਲੀਡਰ......(ਗੋਤ) ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ--

੧--ਸ਼ੇਰ ਗਰੁੱਪ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ

੨.....ਅਤੇ ..... ਵਿਡੋਜ਼ ਦੀ 14ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮਾਗਮ

੩--ਬੇਟੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਸਬੰਧੀ ਸਮਾਗਮ

੪--ਪੋਤਰੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਗਮ

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਕਮ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ,ਜੋ ਉਸਨੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ
10501, 2000,1100,505
ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਖਤਮ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਜਾਂ ਮੱਦਦ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਨੁਕਤਾ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ, ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੰਗਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਵਧਕੇ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?

ਸਵੇਰ ਤੇ ਰਹਿਰਾਸ ਸਾਹਿਬ ਵੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਰਦਾਸ ਸੁਣਨ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਥਾਹ ਨਾਮ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਵੀਂ ਗੱਡੀ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ, ਕੋਈ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਸੁੱਖੀ-ਸਾਂਦੀ ਵਾਪਿਸ ਆ ਗਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੋਤੇ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਿਚਾਰੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਜੋੜ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਲੰਗਰ ਬਾਰੇ- ਪਹਿਲਾਂ ਲੰਗਰ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਵਰਤਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ,ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੀਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਕਾਫੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗ ਏਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸਾਢੇ ਨੌਂ ਤੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਕਹਿੰਦੇ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਫਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 20 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਣ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੰਮ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਏਨੇ ਮਾੜ੍ਹੇ ਹਨ ਕਿ ਕਈ ੫-੫ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਕੀ-ਦੁੱਕੀ ਦਿਹਾੜੀ ਬਿਲਡਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਰੇਟ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਕੰਮ ਵੀ 12-12 ਘੰਟੇ ਦੱਬ ਕੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ,ਤੇ 12 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਟੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਦੋਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਹਟਦੇ ਸਨ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਲੰਗਰ ਛਕ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖਾਣਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅੱਧੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਤਾਂ ਏਨੀਆ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿੱਚ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਖਾਸਕਰ ਅੱਜ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਵੀਜ਼ੇ ਹੁਣ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਵੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਘੰਟੇ ਘਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਦੀ ਤਾਲਾਸ਼ ਲਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਂ।

ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਜੇ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਧਰਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਰਗ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ।ਜਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ, ਸੋਮਾਲੀਆ, ਇਰਾਨ, ਇਰਾਕ ਆਦਿ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਮਸਜਿਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੀਆ ਤੇ ਸੁੰਨੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਵੱਖ ਹੋਣੀਆਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੱਲ੍ਹਾ,ਫਿਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹੁੰਮਦ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਜਵਾਈਂ ਅਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੈਗੰਬਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੁੰਨੀ ਅੱਲਾ, ਫਿਰ ਹਜਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਲੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਹੁੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਦੂਸਰਾ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਬਿਲਕੁੱਲ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਖੋਲ੍ਹਕੇ ਤੇ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦਾ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਕਰੌਸ ਬਣਾਕੇ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਆਦਿ, ਪਰ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਸਜਿਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਹਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ,ਖਾਸਕਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਹਰ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋਵੇ,ਉਸ ਨੂੰ ਮੌਲਵੀ ਚੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਮੌਲਵੀ ਨੂੰ ਇਮਾਮ ਬੋਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ ਇਰਾਨ ਤੋਂ ਹੀ ਮੰਗਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚੌਧਰਬਾਜ਼ੀ ਕਾਰਨ ਤੇ ਜੱਟ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਕਾਰਣ ਅੱਜ ਹਰ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਗੁਰਦੁਵਾਰਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਦੂਸਰਾ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਆਏ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਪਾ ਲਏ ਹਨ,ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਤ ਵੰਡ ਦੀਆਂ ਟਿਪਣੀਆਂ ਵੀ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮਿਲੀਆਂ।ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਬੁਲਾਰੇ ਬਾਰੇ ਲੈਸਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਹੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ,ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਕਿ ਗੱਲ ਟਾਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ "ਇਸ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ"।

ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਇਹ ਢਾਂਚਾ ਵਿਗੜ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਜਾਤ ਵੰਡ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਥਾਂ ਵੰਡੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਦੇਸ਼ ਜਿਵੇਂ ਆਸਟਰੇਲਆ, ਨਿਊਜ਼ੀਲੈਂਡ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹੁਣ ਪਹੁੰਚਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈ ਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਲੇਖ਼ਕ-ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ