ਹਾਲੇ ਦਿੱਲੀ ਦੂਰ…...........

ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਕੁੱਲ ਦੁਨੀਆਂ ਅੰਦਰ ਔਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਘੋਖਦੀਆਂ ਹਨ।ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਖੋਜ ਕਾਰਜਾਂ 'ਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਨੇ।-ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ

ਭਾਰਤੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਮਾਡਲ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਰਖਮਈ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ, ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗਤਾ ’ਤੇ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸਵਾਲ ਉੱਠ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਦਰ ਸਤਾਈ ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਸੈਂਤੀ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੈਂਤੜੇਬਾਜ਼ੀਆਂ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੱਤਾ ਦੇ ਸੂਤਰਧਾਰ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਣ-ਐਲਾਨੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਸਾਬਤ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਖਲਾਅ ਵਿਚ ਲਟਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪੌੜੀ ਪੰਚਾਇਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਹ ਫ਼ੀਸਦੀ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਉਪਰਲੀ ਪੌੜੀ ’ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੀਤੀਆਂ ਘੜਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬਿੱਲ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਅਣਕਿਆਸੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਉਡੀਕਦਾ ਇਹ ਬਿੱਲ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਸਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ, ਉੱਥੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੰਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਚਰਿੱਤਰ ਵਜੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਪੱਖੋਂ ਬਰਾਬਰੀ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੁਨਬਾਪ੍ਰਸਤੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਜਾਤੀਵਾਦ, ਧਾਰਮਿਕ-ਫਿਰਕਪ੍ਰਸਤੀ, ਲਿੰਗ-ਭੇਦਭਾਵ, ਪ੍ਰਾਂਤਵਾਦ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਹਿੱਤ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਮਾਡਲ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਘੜਵਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਢਿੱਲੇ-ਢਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਇਸ ਮਹਿਲਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬਿੱਲ ਦੀ ਜਨਤਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਿੱਲ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵਿਰੋਧੀ ਬਜਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਮਹਿਲਾ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਬਿੱਲ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ 1947 ਦੀ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਰਗ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਇਸ ਬਿੱਲ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧੁਰੀ ਲੋਕ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ‘ਲੋਕ’ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ? ਕੀ ਉਹ ਵੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਆਧਾਰ, ਸੰਦ, ਰਾਹ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ? ਇਕ ਸਵਾਲ ਇਹ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਿੰਗ-ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਰ ਵਰਗ-ਵੰਡ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਪਰਿਵਾਰਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ‘ਕੁੱਖ’ ਜਾਂ ‘ਇੱਜ਼ਤ’ ਵਜੋਂ ਜੀਣ ਵਰਗੀਆਂ ਗੈਰ-ਬਰਾਬਰੀ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੀੜਤ ਨਹੀਂ ਹਨ? ਤੀਜਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਔਰਤਾਂ ਧਰਮ, ਅਰਥਚਾਰੇ, ਆਰਥਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਸਿਹਤ ਸਬੰਧਤ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ-ਵਿਰੋਧੀ ਮਾਡਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਲਈ ਜਥੇਬੰਦਕ ਤਾਕਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਭਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ? ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਸੁੰਦਿਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ ਇਸ ਲਈ ਸਵਾਗਤਯੋਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਜਮਹੂਰੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਵੱਲ ਠੋਸ ਕਦਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਅਸੂਲ ਸੱਤਾ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ‘ਰਾਜ ਕਰਨਾ’ ਵਰਗੀ ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ, ਖਾਨਦਾਨੀ ਸੱਤਾ ਥਾਪਣਾ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ‘ਸੇਵਾ’ ਵਰਗੀ ਜਗੀਰ ਨਿਮਰਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆਖਰੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸੋਮਾ ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਲੋਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨਿਰਣਾਕਾਰੀ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1947 ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੱਤਾ-ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਰੁਚੀਆਂ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਸੋਚ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਬੇਹੱਦ ਮਜ਼ਬੂਤ ‘ਕੇਂਦਰ’ ਘੜਨ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਇਕ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਮੁੱਦਾ ਉਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੌਮਾਂ, ਧਰਮਾਂ, ਬੋਲੀਆਂ, ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ, ਵੱਖਰੇਂਵਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਅਹਿੰਸਕ, ਬਰਾਬਰੀ-ਆਧਾਰਤ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਧਰਮ, ਕੌਮ, ਬੋਲੀ, ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਸ਼ਨਿਕ ਲੋੜਾਂ। ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੁਕਤਾ-ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਆਨਾਕਾਨੀ ਅਤੇ ਘੇਸਲ ਵੱਟ ਜਾਣ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਜੀਬ ਵਰਤਾਰਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਂਨਤਰ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਥਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ, ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ, ਚੋਣਾਂ ਜਿਤਾਉਣ ਅਤੇ ਵੋਟਾਂ ਖਰੀਦਣ/ਵੇਚਣ ਤਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ ਉਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਸਾਧਨਾਂ, ਪੂੰਜੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਰੱਜ ਕੇ ਕੁਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਤਿ-ਤਾਕਤਵਰ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਲਿੰਗ, ਬੋਲੀ, ਪ੍ਰਾਂਤੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਉਹ ਵਰਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ‘ਧੰਨ, ਬਲ ਅਤੇ ਛਲ’ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹੈ ਜਾਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਜਮਹੂਰੀ ਧੁੰਦ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ?

ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਗ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮਾਂਨਤਰ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸੁੱਖ ਭੋਗ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿਖੇੜਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ/ਸੱਤਾ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਔਰਤਾਂ-ਸਬੰਧਤ ਸਰੀਰਕ/ਮਾਨਸਿਕ/ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਸਦਮਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਹਨ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ/ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ-ਉਪਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰਦੱਦ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀਆਂ। ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਵਰਤਾਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਡੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿਚ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਇਕ ਸਾਂਝੀ ਧਿਰ ਰਾਜ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਮੰਤਰੀਆਂ, ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰਾਂ (ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਧਾਰਮਿਕ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਬਹੂਆਂ, ਬੇਟੀਆਂ, ਮਾਵਾਂ, ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਬੰਧਤ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਕਸਰ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਸਥਾਪਤ ਧਿਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ, ਬਿਆਨਾਂ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ ’ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਗਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਹਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭੁਗਤ ਜਾਣ ਦਾ ਹੈ।

ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਰਗ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਉਹ ਬੇਟੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ, ਹੁਨਰ, ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਰਾਹਤਾਂ ਵੀ ਘੜੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਰਦ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੱਤਾ ਦਾ ਨੰਗੇ-ਧੜ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਔਰਤ-ਮਰਦ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਘੜੀਆਂ ਹਨ। ‘ਕੁੱਖ’ ਤੋਂ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦਾ ਬਿਖੜਾ ਪੈਂਡਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਿਗੂਣੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਿਆਸੀ ਉਮੀਦ ਇਹੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਵਕੀਲ, ਜੱਜ, ਅਧਿਆਪਕ, ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ, ਸਿਲਾਈ-ਕਢਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ/ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਔਰਤਾਂ, ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ, ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਘਰੇ ਉਤਪਾਦ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੋ ਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਆਰਥਿਕ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਦਵੰਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਬਿੰਦੂ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਦਾ ਦੋਹਰਾ ਬੋਝ ਝੱਲਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਣਗੌਲੀ, ਇਕੱਲੀ ਤੇ ਸਾਂਝੇ ਹੋਕੇ ਤੋਂ ਕੁਝ ਉਰਾਂ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਤੀਜਾ ਵਰਗ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਹਨ। ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਬਿਜਲੀ, ਪਾਣੀ, ਰੋਟੀ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਰਗਿਆਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਹਾਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਝੌਪੜ-ਪੱਟੀਆਂ ਜਾਂ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਸਨੀਕ ਔਰਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੱਦ ਤਕ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਘੱਟ ਵਜ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ, ਬਚਪਨ ਭੁੱਖਮਰੀ, ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸਦੀਵੀ ਜੰਗ, ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮਰੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ, ਅੱਲ੍ਹੜ-ਵਰੇਸ ਵਿਆਹ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਣ-ਸਾਂਭਣ-ਪਾਲਣ ਦਾ ਬੋਝ ਅਤੇ ਤੀਹ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਬੁਢਾਪਾ। ਇਹ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਏਪਾ-ਮੌਤ, ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਬਲਾਤਕਾਰਾਂ, ਦੰਗਿਆਂ, ਉਜਾੜਿਆਂ, ਸੋਕਿਆਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਅਪਹੁੰਚ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹੀ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹਨ। ਇਹ ਹੀ ਔਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਚਾਰੇ ਥੰਮਾਂ-ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਵਿਕਾਸ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਰਦਾਂ (ਪਿਤਾ, ਭਰਾ, ਪਤੀ, ਪੁੱਤਰ ਆਦਿ) ਦੀ ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਬੀਮਾਰੀ, ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਜ਼ਲਾਲਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੱਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਵੀ ਚੁੱਪ ਹਨ। ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਧਿਰ ਬਣ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਜਮਹੂਰੀ ਚਮਤਕਾਰ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਭਾਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੱਚਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਤੇ ਢੁਕਵੀਂ ਸਮਝ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਤਬਕਾ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜੁਰਮਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅੰਕੜਿਆਂ ਜਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਜੁਰਮ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆ ਗੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਮੂਹਰੀਅਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਾਠ ਤਾਂ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਮਹਿਜ਼ ਕਲਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸੰਸਦੀ ਸੀਟਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਆਲੂ, ਮਮਤਾਮਈ, ਨਰਮ ਜਾਂ ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਜਮਹੂਰੀ ਚੇਤਨਾ ਵਾਲਾ ਉਹ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ, ਨਿਆਂ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਕਾਸ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਹਿਜ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਹਾਲੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਬੜੀ ਦੂਰ ਹੈ।

ਕੁਲਦੀਪ ਕੌਰ

ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ

ਵਿਆਨਾ ਕਾਂਡ- ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਜੀ ਤਜ਼ਰਬਾ

ਡੇਰਾ ਸੱਚਖੰਡ ਬੱਲਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮਾਨੰਦ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਬੀਤ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਰਿੰਦਰਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਇਕ ਰਪਟ ਲਿਖੀ ਸੀ।ਜੋ ਬੀਤੇ ਦਿਨ ਨਰਿੰਦਰ ਨੇ ਭੇਜੀ।ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਕੀ ਤਜ਼ਰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ...ਇਹ ਨਰਿੰਦਰਪਾਲ ਦੀ ਲਿਖਤ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।-ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ

ਆਪਣੇ ਸ਼ੋਅ ‘ਇਕ ਖਾਸ ਮੁਲਾਕਾਤ’ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਕੇ ਸਟੂਡੀਓ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆਂ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜੈਵੀਰ (ਸਟੂਡੀਓ ਕੈਮਰਾਮੈਨ) ਨੇ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆਂ " ਭਾਅ ਜੀ ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਲੱਬ ਜਾਣਾ ਏ, ਕਿਸੇ ‘ਕੋਕਟੇਲ ਡੀਨਰ’ ਦਾ ਸੱਦਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਏ।" ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖ ਸੀ 24 ਮਈ ਸਾਲ 2009। 11 ਕੁ ਵਜੇ ਤੱਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਲੱਬ ਰੁਕਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨੋਇਡਾ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ "ਨਰਿੰਦਰ ਪਾਲ, ਹਾਲਾਤ ਕਾਫੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ ਤੂੰ ਜਲੰਧਰ ਪਹੁੰਚ।" ਖਬਰ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀਂ ਪੈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਵਿਆਨਾ (ਆਸਟ੍ਰੀਆ) ‘ਚ ਇਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਦੋ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਲੰਧਰ,ਫਗਵਾੜਾ ‘ਚ ਹਾਲਾਤ ਆਮ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਲੱਬ ‘ਚ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਫਟਾਫਟ ਰਜਿੰਦਰ ਭਾਅ ਜੀ (ਨਿਊਜ਼ ਕੈਮਰਾਮੈਨ) ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਜਲੰਧਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਰਾਹ ‘ਚ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਚੈੱਨਲ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਜਲੰਧਰ ਆ ਰਹੇ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾ ਦਹਿਸ਼ਤੀ ਮਾਹੌਲ ਅਸੀਂ ਬੰਗਾ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਦੇਖਿਆ, ਰਾਤੀਂ ਇਕ-ਡੇਢ ਵਜੇ ਦੇ ਕਰੀਬ। 50-60 ਦੇ ਕਰੀਬ ਮੁੰਡੇ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੱਥਾਂ ‘ਚ ਲਾਠੀਆਂ, ਡੰਡੇ, ਹਾਕੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਕੋਲ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਵੀ। ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰੇ-ਪੀਤੇ। ਬਹੁਤੇ ਵਾਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਵਾਪਸ ਹੋ ਰਹੇ ਸੀ। ਸੜਕ ‘ਤੇ ਟਾਇਰ ਵੀ ਧੁਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਸ਼ਾਰਟ ਕੈਮਰੇ ‘ਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਏ। ਫਗਵਾੜਾ ਬਾਈਪਾਸ ਤੋਂ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਲੰਘੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਜੋ ਖੰਡਾਰਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਬਿਆਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਕੀ ਹਾਲਾਤ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਇੱਟਾਂ-ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਕੀਤੀ ਪਈ ਸੀ। ਲੈ, ਹਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਧੁਖ ਰਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਬੱਸ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਬੰਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਭੰਨੀ ਬੱਸ ‘ਤੇ ਨਿਗ੍ਹਾਂ ਪੈ ਗਈ।

ਜਿਉਂ ਹੀ ਚਹੇੜੂ, ਲਵਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਪੰਜਾਬ ਰੋਡਵੇਜ਼ ਬਟਾਲਾ ਡਿਪੂ ਦੀ ਬੱਸ ਕੋਲੇ ਰੰਗੀਂ ਬਣੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲਪਟਾਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨਿਕਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਡਰਾਇਵਰ ਤੇ ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੋ ਕੁ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਸ ‘ਚੋਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰ ਕੇ ‘ਮੁੰਡਿਆਂ’ ਨੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੱਢਣ ਦਿੱਤਾ, ਸਭ ਸਵਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਚਹੇੜੂ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਤੱਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ‘ਤਬਾਹੀ ਸੀ ਤਬਾਹੀ’। ਕਈ ਵਾਹਨ ਫੂਕ ਸੁੱਟੇ ਸੀ ਭੀੜ ਨੇ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੀਂ ਖੰਡਾਰਾ ਪਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਭੀੜ ਦੀ ਕੋਈ ਸੋਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ! ਇਹੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 12-15 ਵੱਡੇ-ਛੋਟੇ ਵਾਹਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੇ, ਜੋ ਕੰਡਮ ਕੀਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨੀ ‘ਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ‘ਭੀੜ’ ਨੇ ਜੀ।ਟੀ. ਰੋਡ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਕਹਿਰ ਢਾਹਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੈਸਾ ਰੋਸ ਬਈ !

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਲੰਧਰ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਕਈ ਥਾਈਂ ਸੜਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਰੇਲਿੰਗ ਜੜ੍ਹੋਂ ਪੁੱਟਕੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸੁੱਟੀ ਪਈ ਸੀ। ਸੜਕਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਲੱਗਿਆ ਕੋਈ ਵੀ ਪੋਸਟਰ ਸਾਬਤ-ਸਬੂਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਥਾਂ-ਥਾਂ ਖਿਲਾਰਾ! ਟੁੱਟ-ਭੰਨ, ਤਬਾਹੀ, ਜਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਗੇੜਾ ਕੱਢਿਆ। ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਲੇ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ …… ਇਹ ਉਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਐ?

ਮੇਰਾ ਮੂਡ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਕੋਦਰ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਬੂਟਾ ਮੰਡੀ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਾਲਮਿਕ ਭਵਨ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਨਕੋਦਰ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਕਹਿੰਦੇ ਇਸ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਕਰਫਿਊ ਦੀ ਸਖਤਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਖਤ ਆਦੇਸ਼ ਨੇ। ਨਾਕੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਫੌਜ ਹਵਾਲੇ ਐ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮੰਨ ਗਏ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਤੱਕ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖ ਆਓ। ਉਸ ਨਾਕੇ ਤੋਂ ਜਿਉਂ ਹੀ ਗੱਡੀ ਅੰਦਰ ਵਾੜੀ ਤਾਂ ਆਸਾ-ਪਾਸਾ ਇੰਝ ਬਿਖਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਐਕਸ਼ਨ ਫਿਲਮ ਦੇ ਲੜਾਈ ਵਾਲੇ ਸੀਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ‘ਚ ਖਿਲਾਰਾ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮਾਰਬਲ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਿਆ ਸਾਰਾ ਪੱਥਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਖਰਬੂਜ਼ਿਆ ਦੇ ਭਰੇ ਇਕ ਟਰੱਕ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਪਈ ਸੀ। ਖਰਬੂਜ਼ਿਆ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਪੂਰੀ ਫਿਜ਼ਾ ‘ਚ ਖਿਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਇਕ ਟਰੱਕ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਅਗਲੇ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਪੁੱਜੇ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਅਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ 3-4 ਟਰੱਕ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਖੜ੍ਹੇ-ਖੜ੍ਹੇ ਇੰਨੇ ਹੀ ਟਰੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਲੰਘੇ। ਉੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਏ ਮਾਡਲ ਟਾਊਨ ਵੱਲ ਨੂੰ। 4 ਕੁ ਵੱਜ ਗਏ ਸੀ। ਕੋਈ ਹੋਟਲ ਦਾ ਕਮਰਾ ਲਿਆ ਨਹੀਂ। ਡੀ।ਸੀ. ਦਫਤਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ‘ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦੇ ਆਫਿਸ’ ਅੱਗੇ ਗੱਡੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੋ ਘੜੀ ਸੌਂ ਗਏ। ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਸੌਣਾ ਸੀ ਭਲਾ!

ਸਵੇਰੇ 6 ਕੁ ਵਜੇ ਦਫਤਰੋਂ ਫੋਨ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਜਾਗ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਬਾਹਰ ਲੋਕ ਸੈਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਆਮ ਵਰਗੀ ਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਇਕ ਟੂਟੀ ਤੋਂ ਮੂੰਹ-ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਪੱਗ ਠੀਕ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹੋਂ ਨਾਲ ਆਏ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹੋਟਲ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਹੋਣ ਲਈ। 7 ਵਜੇ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਫੋਨ ਖੜਕਣਾ/ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਰਿਪੋਰਟਰ ਦਾ, ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦਾ, ਦਫਤਰੋਂ……… ਹੈਲੋ, ਹੈਲੋ !!! ਜਲੰਧਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਫਗਵਾੜਾ, ਫਿਲੌਰ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ‘ਮਾੜੀਆਂ’ ਖਬਰਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਢੇ ਕੁ ਅੱਠ ਵਜੇ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮਾਹੌਲ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ‘ਚ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਬੀ ਐਮ ਸੀ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਪੁਲਿਸ ਹੀ ਪੁਲਿਸ! ਹਰ ਚੌਂਕ, ਸੜਕ ‘ਤੇ ‘ਪਹਿਰੇਦਾਰ’!

ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਰੋਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ। ਉੱਧਰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਕਾਫੀ ਵਧੀਆਂ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੁ ਰਵਿਦਾਸ ਦੇ ਮੰਦਰ ਅੱਗੇ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਹੀ ਕਈ ਟੋਲੀਆਂ ‘ਚ ਮੁੰਡੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸੀ। ਕਰਫਿਊ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ। ਕਈ ਰਾਹਗੀਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਵੀ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ, ਇਸ ਕਾਰੇ ਨੂੰ ਮੰਦਭਾਗਾ ਆਖਿਆ। ਉੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਸਾਥੀ ਰਿਪੋਰਟਰ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਭੀੜ ਨੇ ਮਕਸੂਦਾ ਪੁਲਿਸ ਚੌਂਕੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਏ। ਜਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ ਉਹ ਰਸਤਾ ਸਿੱਧਾ ਮਕਸੂਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜੇ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਥਾਣੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਕਾਫੀ ਧੀਮੀ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚ ਫੌਜ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ। ਆਈ।ਜੀ., ਡੀ.ਸੀ., ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ., ਫੌਜ ਦੇ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਭੀੜ ਲਾਂਬੜਾਂ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਕੁ ਹੜਦੁੰਗਕਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਅੜਿੱਕੇ ਆ ਗਏ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਮਸਾਂ 13 ਤੋਂ 16 ਸਾਲ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇਗੀ।

ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੌਜ ਦੇ ਫੈਲ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਲੰਧਰ ‘ਚ ਤਾਂ ਮਾਹੌਲ ਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ‘ਚ ਹੜਦੁੰਗਕਾਰੀ ਆਪਣਾ ਅਸਰ ਛੱਡ ਰਹੇ ਸੀ। ਲਾਂਬੜਾਂ, ਚੁਗਿੱਟੀ ਚੌਂਕ ਅਤੇ ਛਾਉਣੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਮਾਹੌਲ ‘ਆਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਏਨੇ ਨੂੰ ਡੀ।ਸੀ। ਦਫਤਰ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ‘ਕਰਫਿਊ ਪਾਸ’ ਵੀ ਬਣਾ ਲਏ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਾ ਆਵੇ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੋਡ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਰੋਡ ‘ਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਧਰਨਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਗਏ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਕਈ ਮੀਡੀਆ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੈਮਰੇ ਵੀ ਹੜਦੁੰਗਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭੰਨ ਸੁੱਟੇ। ਇਹ ਕੈਸਾ ਰੋਸ ਸੀ ਬਈ!

ਕਦੋਂ ਦੇ ਤੁਰੇ-ਫਿਰਦੇ ਸੀ ਪਰ ਟਾਇਮ ਹਾਲੇ ਇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੱਜਿਆ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰੁਕ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਵੇਰ ਦਾ ਕੁਝ ਖਾਧਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੈਸੇ ਕੁਝ ਮਿਲਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਚੌਂਕ ਨਜ਼ਦੀਕ ਇਕ ਗਲੀ ‘ਚ ਕੁਲਚਿਆ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਦੇਖਕੇ ਉੱਥੋਂ ਭੁੱਖ ਕੁਝ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤੀ। ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਪੀਏਪੀ ਦੀ ਕੈਂਟੀਨ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਏ। ਸਾਥੀ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਬਾਹਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ। ਉੱਥੇ ਗਏ ਤਾਂ ਏ।ਸੀ ਹਾਲ ‘ਚ 10-12 ਜਣੇ ਅਜਿਹੇ ਬੈਠੇ ਸੀ ਜੋ ਸਫਰ ਦੌਰਾਨ ਰਾਹ ‘ਚ ‘ਫਸ’ ਗਏ ਸੀ। ਬੈਠੇ-ਬੈਠੇ ਰੌਲਾ ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਚੁਗਿੱਟੀ ਚੌਂਕ ‘ਚ ਕੋਈ ‘ਹਿਲਜੁਲ’ ਹੋਈ ਏ। ਫਟਾਫਟ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜੇ ਪਰ ਰੋਸਕਾਰੀ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਬੈਠੇ ਸੀ, ਜੀ.ਟੀ. ਰੋਡ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਟੈਂਟ ਲਗਾ ਕੇ। ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦੇਖਕੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਕੋਲ ਨੂੰ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਇਕ ਜਣੇ ਨੂੰ ਕੈਮਰੇ ਅੱਗੇ ਕੁਝ ਬੋਲਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਵਿਚਾਰ ਸੁਣਕੇ ਤਰੇਲੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਏਨਾ ਗੁੱਸਾ ਤੇ ਮਨਾਂ ‘ਚ ਕੁੜੱਤਣ! ਇੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪੱਗ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਕੈਪ’ ਲੈ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ! ਇਹ ਇੰਟਰਵਿਊ ਮੈਂ ਤਾਂ ਚੈੱਨਲ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਥੀ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨੇ ਭੇਜੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ!

ਮੁੜ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਆ ਗਏ। ਮਾਹੌਲ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। 5 ਕੁ ਵਜੇ ਦਫਤਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਸੋਚੀ। ਡੀਜ਼ਲ ਵੀ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਹੀ ਸੀ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਛਾਉਣੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਕੋਲ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਹੜਦੁੰਗਕਾਰੀ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਨੇ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤੋੜ-ਭੰਨ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੱਕ ਜੀ।ਟੀ. ਰੋਡ ‘ਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਜਗਰਾਓਂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਦੋਰਾਹਾ-ਨੀਲੋਂ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਰਸਤੇ ‘ਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਕੋਦਰ, ਮਲਸੀਆਂ, ਜਗਰਾਓਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਛਾਉਣੀ ਇਲਾਕਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਜਿਉਂ ਹੀ ਸੰਸਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਪਿੰਡ ਖੇੜਾ ਪਹੁੰਚੇ, ਰਸਤਾ ਬੰਦ। ਰੋਸਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਚ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਅਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧਰਨੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਬੈਠੇ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੀ ਪਤਾ ਅਣਜਾਣ ਲੋਕਾਂ ਦਾ!

ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਏ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕ ਮੋਟਰ ਗੈਰਜ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੈਠਾ ਦੇਖਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਕੋਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ਕੋਈ ਬਦਲਵਾਂ ਰਾਹ ਪੁੱਛਿਆ। ਗੱਲੀਂ-ਬਾਤੀਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਰਜਿੰਦਰ ਭਾਅ ਜੀ ਦੱਸ ਬੈਠੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਾਹ ਵੀ ਪਿਲਾਈ ਅਤੇ ਹਲਕਿਆਂ-ਫੁਲਕੀਆਂ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਥਕਾਵਟ ਵੀ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕੋਈ ਡੇਢ ਕੁ ਘੰਟਾ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਏ ਅਸੀਂ ਤੁਰ ਪਏ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪੰਜ ਲੀਟਰ ਡੀਜ਼ਲ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਰਾਹ ‘ਚ ਮਲਸੀਆਂ ਫਿਰ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ। ਉਂਝ ਰਸਤਾ ਸਾਰਾ ਹੀ ਸੁੰਨ-ਮਸਾਨ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ-ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਦੇਖਕੇ ਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਹੌਲੀ ਕਰ ਲੈਣੀ। ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਵੈਸੇ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ। ਵਿਰਲਾ-ਵਿਰਲਾ ਵਾਹਨ ਹੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪੁਲ ਟੱਪ ਕੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕੁਝ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ।

ਜਗਰਾਓਂ ਸਾਢੇ ਕੁ ਨੌਂ ਵਜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰੋਟੀ ਖਾਧੀ। ਇੱਧਰ ਸਭ ਠੀਕ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਵਾ ਕੁ ਦਸ ਵਜੇ ਉੱਥੋਂ ਚੱਲੇ। ਲੁਧਿਆਣਾ ਪੁੱਜ ਕੇ ਨਹਿਰ ਕੋਲ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਨਹਿਰੋ-ਨਹਿਰ ਲੰਘਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੱਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਫ ਮਿਲਿਆ। ਰਾਤੀਂ ਇਕ ਵਜੇ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਦਾਰਾ ਸਟੂਡੀਓ ਪੁੱਜ ਗਏ।

ਬਾਅਦ 'ਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਤ ਹਜ਼ਾਰ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਦੀ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਪਤੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈ, ਬਾਕੀ 500 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸਨਅਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਣਾ ਪਿਆ । ਮ੍ਰਿਤਕ, ਜਖਮੀ ਅਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ, ਉਹ ਵੱਖਰੇ।

ਨਰਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜਗਦਿਓ
ਲੇਖਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।

ਉਹ ਆਪਣੀ ਖਿਝ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸ 'ਤੇ ਲਾਹੁਣ...?

ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਫੇਲਿਕਸ ਪਾਡੇਲ ਦੀ ਇਕ ਚਿੱਠੀ

ਪਿਆਰੇ ਦੋਸਤੋ,

ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਕਲਿੰਗਨਗਰ ਤੇ ਪੈਸਕੋ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ 'ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਬੇਰਹਿਮ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਬੇਹੱਦ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ।ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪੂਰੇ ਮੱਧ ਆਦਿਵਾਸੀ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਇਹ ਦਰਦ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ..ਕਿ ਔਰਤਾਂ,ਮਰਦ ,ਬੱਚੇ ਆਪਣੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜ਼ੋਖਿਮ 'ਚ ਪਾਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ,ਬਲਕਿ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਇਕ ਪੁਲੀਸ ਤੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਲੋਂ ਛੇੜੀ ਗਈ ਇਸ ਰਾਜਸੀ ੰਿਹੰਸਾ 'ਚ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਅੰਧਾਧੁੰਦ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲੁਕੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਮਾਓਵਾਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਰਤੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਪੱਧਰੀ ਕਰਨਗੀਆਂ।

ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਸ ਭੋਲੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੁੰ ,ਜੋ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ ਪੂੰਜੀ ਅਧਾਰਿਤ ਸਨਅਤ ਹੀ ਸਭ ਲਈ ਨਵੇਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹੇਗੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਉਸ ਬੇਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਾ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਕਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੱਭਿਅਕ ਮਨੁੱਖ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਉਸਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗੈਰ ਮਨੁੱਖੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਟਾਟਾ ਤੇ ਪੈਸਕੋ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੰਤਰ(ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ) ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੀ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਸਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਸ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਪੀੜੀਆਂ ਜੋ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਖਿਝ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸ 'ਤੇ ਲਾਹੁਣ...?



ਫੇਲਿਕਸ,ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਛਲੇ 17 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ-ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ।ਫੇਲਿਕਸ ਐਕਸਫੋਰਡ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹੇ।ਤੇ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਨ੍ਰਸ਼ਾਸਤਰੀ (Reverse Anthropology) ਹਨ।ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ 'ਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮਾਜ 'ਤੇ ਥੋਪੇ ਗਏ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ''ਸ਼ੈਕਰੀਫਾੲਸਿੰਗ ਪੀਪਲ: ਇਨਵੈਂਸ਼ਨ ਆਫ ਏ ਟਰਾਈਬਲ ਲੈਂਡਸਕੇਪ'' ਓਰੀਅੰਟ ਬਲੈਕਸਵਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਨਅਤੀਕਰਨ ਬਾਰੇ ਫੇਲਿਕਸ ਦੀ ਸਮਝ''ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ ਸਨਅਤੀਕਰਨ ਦੇ ਭੈੜੇ ਸੁਫਨੇ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹੁੰਦੀ ਆਲਮੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,ਉਹ ਹੈ ''ਵਪਰੀਤ ਨ੍ਰਸ਼ਾਸਤਰੀ''(Reverse Anthropology) ਯਾਨਿ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਵਸਤੂ ਬਣਾਈਏ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਨਤੀਜਿਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੀਏ।- .....ਫੇਲਿਕਸ ਪਾਡੇਲ

ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੋਂ ਸੱਥਰ ਤੱਕ

ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਜਦੋਂ ‘ਚਿੱਟੇ ਸੋਨੇ’ ਦੀ ਖੇਤੀ ’ਚ ਮੱਲ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਮਾਲਵਾ ਅਮੀਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ‘ਮਾਖਿਓ ਮਿੱਠਾ ਮਾਲਵਾ’ ਆਖਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ’ਚ ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ੂਨ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਮਾਲਵੇ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਫੀਡਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਫੀਡਰ, ਸਰਹਿੰਦ ਕਨਾਲ, ਭਾਖੜਾ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਣਿਆ। ਹੁਣ ਮਾਲਵਾ ਅੰਦਰੋਂ ਖੋਖਲਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਰ ਪਾਣੀ ਪੱਖੋਂ ਪਈ ਹੈ। ‘ਮਾਖਿਓ ਮਿੱਠਾ ਮਾਲਵਾ’ ਹੁਣ ‘ਪਿਆਸਾ ਮਾਲਵਾ’ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਲੀਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਰਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਮੰਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਾਲਵੇ ’ਚ ‘ਸਿਹਤ ਧਨ’ ਖੁਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

‘ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ’ ਦੀ ਗੱਲ ਮਾਲਵੇ ਲਈ ਵੱਡੀ ਹੈ। ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ’ਚੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਫੀਡਰ ਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਫੀਡਰ ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਫੀਡਰ ਸਿੰਜਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਕਰੀਬ 300 ਜਲ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਫੀਡਰ ’ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਹੀ ਬਠਿੰਡਾ ਬਰਾਂਚ ’ਚੋਂ ਕਰੀਬ 150 ਜਲ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬੋਰਡ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 35 ਨਗਰ ਕੌਂਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨਅਤੀ ਅਤੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਨਿਕਾਸੀਆਂ ਸਤਲੁਜ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੁਧਿਆਣਾ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਇਲਾਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹੋ ਪਾਣੀ ਅੱਗੋਂ ਸਰਹਿੰਦ ਫੀਡਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੋਰਡ ਮੁਤਾਬਕ ਸਰਹਿੰਦ ਕਨਾਲ ਅਤੇ ਭਾਖੜਾ ਮੇਨ ਲਾਈਨ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਿਆਰ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ (ਸੀ) ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਧ ਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪੀਣ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੁਖ਼ਤਾ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਧਣਾ ਜਲ ਘਰਾਂ ਦੀ ਪਰੋਖੋ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਲੋਕ ਇਹੋ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਦੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ’ਚ ਵਗਦਾ ‘ਕਾਲਾ ਪਾਣੀ’ ਅਕਸਰ ਚਰਚਾ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ‘ਬੁੱਢਾ ਨਾਲਾ’ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ‘ਸਿਹਤ ਧਨ’ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਕਾਰਾਂ ਇਸ ਘਾਤਕ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ‘ਕੈਚ’ ਕੰਪਨੀ ਦਾ 40 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਲੋਕ ਪੀਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਨਿਰਾ ਜ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਨਿਕਾਸੀ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਸਤਹਿ ’ਚ ਰਸਾਇਣਕ ਤੱਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ 40 ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗ਼ੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੰਘੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਬਠਿੰਡਾ, ਮਾਨਸਾ, ਮੁਕਤਸਰ ਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ’ਚ 2472 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੰਮਦੇ ਬੱਚੇ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਲਪੇਟ ’ਚ ਹਨ। ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਕਿਸਾਨ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।

ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਵੱਖਰਾ ਕਹਿਰ ਵਰਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਅੰਧਾਧੁੰਦ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਰਿਮੋਟ ਸੈਨਸਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਅਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬਿਊਰੋ ਆਫ਼ ਸੋਆਇਲ ਸਰਵੇ ਮੁਤਾਬਕ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦੀ ਮਿਕਦਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਸਰਵੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮੁਕਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ’ਚ 38, ਫਰੀਦਕੋਟ ’ਚ 33, ਮਾਨਸਾ ’ਚ 35, ਸੰਗਰੂਰ ’ਚ 34 ਅਤੇ ਬਠਿੰਡਾ ’ਚ 19.77 ਫ਼ੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਹੈ। ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਜਲ ਘਰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 40 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਜਲ ਘਰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ। ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਲ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ’ਤੇ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 876 ਜਲ ਪੂਰਤੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਤਾਂ ਜਲ ਘਰ ਚਲਾਉਣੇ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਏ। ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਸੋਧਣ ਲਈ ਬਲੀਚਿੰਗ ਪਾਊਡਰ ਤੱਕ ਵਾਸਤੇ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕੰਨੀ ’ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਜਲ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ। ਬਠਿੰਡਾ ਤੇ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ 43 ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਰੂਰਲ ਵਾਟਰ ਐਂਡ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ-ਬੇਸ ਲਾਈਨ ਦੀ ਸਰਵੇ ਰਿਪੋਰਟ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿ 69.3 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਹਾਲੇ ਵੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਰਕਾਰੀ ਪਾਣੀ ਪੁੱਜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 61 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ 40 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ 19.3 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ 10 ਲੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ’ਚ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੇ ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ 51.5 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਈਪਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ 19 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਲੀਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਮਰਗੜ੍ਹ ਨੁੂੰ ਗੋਨਿਆਣਾ ਕਲਾਂ ਦੀ ਜਲ ਪੂਰਤੀ ਯੋਜਨਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਪਾਈਪਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪੂਰਤੀ ਠੀਕ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਠਿੰਡਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਲਈ ਇੱਕ ਜਲ ਘਰ ਤੋਂ ਕਈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਸਿੱਧੀ ਹਾਟ ਲਾਈਨ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਲ ਘਰ ਤੋਂ ਇਸ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਰਾਹੀਂ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਹੀ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ।

ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਭਾਖੜਾ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਤਰਖਾਣ ਵਾਲਾ’ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਹਾਲਤ ਪਿੰਡ ‘ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ’ ’ਚ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਿੰਡ ’ਚ ਹੁਣ ‘ਠੰਢੀ ਬੀਅਰ’ ਤਾਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ। ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚੋਣ ਮਨੋਰਥ ਪੱਤਰਾਂ ’ਚ ਵੀ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵੀਂ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸਟੇਜਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਮਾਲਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ’ਚੋਂ ਕੱਢੀ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ’ਚ ਫਲੋਰਾਈਡ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੰਦਾਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ’ਚ ਫੁਲੋਰੋਸਿਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੈਜ਼ਾ, ਪੋਲੀਓ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਚ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਚਿੱਟੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ’ਚ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਤੱਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਖੋਜ ਮੁਤਾਬਕ ਤਾਂ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਵੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਲਕੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ 110 ਦੇ ਕਰੀਬ ਬਲਾਕ ਇਸ ਵੇਲੇ ਡਾਰਕ ਜ਼ੋਨ ’ਚ ਆ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਰੀਬ 14 ਲੱਖ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਛੱਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਾਦਲ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹਰਕਿਸ਼ਨਪੁਰਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਕਣ ਉੱਤੇ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਨਹਿਰੀ ਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਮੰਗਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੈਪਟਨ ਸਰਕਾਰ ਹਕੂਮਤ ’ਚ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਮਾਲਵੇ ਦੇ 20 ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾ ਕੇ 20 ਵਾਟਰ ਟਰੀਟਮੈਂਟ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਮੌਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਆਰ.ਓ. ਸਿਸਟਮ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕੰਪਨੀ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁਕਤਸਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਬਠਿੰਡਾ, ਮਾਨਸਾ ਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ’ਚ ਇਹ ਆਰ.ਓ ਸਿਸਟਮ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜਿੱਥੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 10 ਪੈਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੀਟਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਠਿੰਡਾ ਤੇ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ 166 ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਇਹ ਆਰ.ਓ. ਸਿਸਟਮ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ’ਚ ਇਹ ਪਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਰਵੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਰ.ਓ. ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੈ।

ਗਰਮੀ ਵਧਣ ਨਾਲ ਆਰ.ਓ. ਸਿਸਟਮ ਜਾਮ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ’ਚ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕੱਟ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਰ.ਓ. ਸਿਸਟਮ ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਜਲ ਘਰਾਂ ’ਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਭ ਰਾਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਜਲ ਘਰਾਂ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਲੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਪਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਗੰਦਾ-ਮੰਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖ ’ਚ ਇਹ ਘਰ-ਘਰ ਸੱਥਰ ਵਿਛਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਲੋੜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੱਕ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਪੁੱਜਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਹੀ ਲੋਕ ਰਾਜ ਉਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਇਸ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕੇਗਾ। ਆਖ਼ਰ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਚਮਕ-ਦਮਕ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ,ਬਠਿੰਡਾ
ਲੇਖਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।

....ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਫਿਰ ਹਾਰ ਗਿਆ

ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੰਚ ਹੈ।ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੈ।ਸਾਡਾ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ।ਸਿਵਾਏ ਇਸਦੇ ਕਿ ਰਚਨਾ 'ਚ ਕੋਈ ਜਾਤੀਵਾਦੀ,ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਹੋਵੇ।ਬਾਕੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ,ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਟਿੱਪਣੀ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਸਹਿਮਤੀ ਜਤਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਸਾਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਇਹੀ ਸਭਤੋਂ ਬੇਹਤਰ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।-ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਕਰਫਿਊ
ਕਾਂਡ 1
ਮੈਂ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਥੇ ਹੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਫ਼ਰੁਖ਼ਸੀਅਰ ਦੀ ਕੈਦ 'ਚ ਸੀ,ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹਖਾਨੇ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਕੁਆਟਰਾਂ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।ਜੇਲ੍ਹਖਾਨੇ ਵੱਲ ਘੱਟ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ...ਕਿਉਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜ਼ਾਬਤੇ 'ਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਆਉਂਦਾ । ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਨੇ ਮੋਏ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ...ਵਕਤ ਦਿਆਂ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ । ਮੈਂ ਉਸ ਰਾਹ ਜਾਣਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿਤਾ।ਸਵੱਬ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਸਨ ।ਮੈਂ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਵਲੋਂ ਕਰਨਾਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ.૴ ਜਿਸ ਰਾਹੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਅਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਝੰਡੇ ਗੱਡਦਾ ਆਇਆ ਸੀ ।

ਮੈਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਜਿਹਾ ਪਿਆ, ਬੰਦੇ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹਾਂ 'ਤੇ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ 'ਤੇ ਫਿਰ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸੀ । ਮੈਂ ਮੁਰਛਤ ਹੋਇਆ ਉਠ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ । ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਢਾਲ ਤੇ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲੀ ਕਿਸੇ ਯੋਧੇ ਵਾਂਗ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਫੜਕਣ ਲੱਗਾ । ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੈਂ ਜੰਗ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਅਪਣੇ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਇਕੱਠਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲਾ ਜੋਸ਼ ਠਾਠਾ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਠੰਢੇ ਖੂਨ ਨੇ ਉਬਾਲਾ ਮਾਰਿਆ ਹੁਣ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਜੇਲਖਾਨੇ 'ਚ ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ। ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਬੱਸ ਕਰਾ ਕੇ ਛੱਡਾਂਗੇ।


ਕਾਂਡ 2

ਅਸਲ 'ਚ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਬੰਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੁਜਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਦਿਤੀ ਸੀ ਉਹ ਹੁਣ ਘਸਿਆਰੇ ਬਣ ਗਏ ਨੇ । ਹਾਕਮ ਤਾਂ ਇੰਨੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਹਾਕਮ ਕੁਟ-ਕੁਟ ਕੇ ਖੂਨ ਨਿਚੋੜ ਦਿੰਦੇ ਨੇ, 20 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾਰਿਆ ।ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਾਹਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਕਾਲੀ ਬੋਲੀ ਹਨੇਰੀ ਆਈ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਰੂਹ ਹੱਸਦੀ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਅਹਿਸਾਨ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸੂਦ ਸਣੇ ਮੋੜਿਆ । ਉਧਰ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਮੁੜ ਜੰਮ ਪਿਆ । ਉਨ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹੀ ਥਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਚੜਖਾਨੇ 'ਚ ਬਦਲ ਦਿਤਾ। ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਘਰੋਂ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮਾਰੇ । ਬੜੀ ਜ਼ਾਲਮ ਹਨੇਰੀ ਝੁੱਲੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸੈਨਾਪਤੀ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਏ । ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਢਾਈ ਲੱਖ ਸਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਹਿੰਦ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਚ ਖਾਮੋਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਾ ਦਿਤੇ ਗਏ

ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚ ਗਈ, ਸੂਰਮੇ ਭੇਡਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋ ਗਏ। ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਆਗੂ ਭੇਡਾਂ ਵਾਂਗੂ ਮਿਆਕਣ ਲੱਗ ਗਏ। ਸਭ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਬਹੁੜੇਗਾ ਤੇ ਅਪਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਤੀਰ ਦੇ ਕੇ ਹਿੰਦ ਵੱਲ ਤੋਰੇਗਾ ਸਭ ਨੂੰ ਉਸ 'ਬੰਦੇ' ਦੀ ਉਡੀਕ ਸੀ ਜੋ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੀ ਅੱਤ ਨੂੰ ਠੱਲੇ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਬੰਦਾ ਪੰਜਾਬ ਗੱਜਿਆ ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਹਿਲਿਆ । ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਕੱਲਰ ਝੜਿਆ। ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਸੈਕਟਰੀਏਟ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ। ਵਜੀਰ ਖਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ।ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਪੰਜ ਤੀਰ ਲੈ ਕੇ ਅਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜੱਥੇ ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੰਦਾ ਦਿਲਾਵਰ ਸਿੰਘ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ 'ਚ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿਛੋਂ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬੰਦਾ ਹਵਾਰਾ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਹੋਈ।

ਕਾਂਡ 3

ਪਰ ਇਥੇ ਤਾਂ ਨਜ਼ਾਰਾ ਹੀ ਹੋਰ ਸੀ । ਢੋਲਕੀਆਂ ਤੇ ਛੈਣਿਆਂ ਦੀ ਤਾਲ 'ਤੇ ਭੰਡ ਗਾ ਰਹੇ ਸਨ 'ਤੇ ਬੇਜ਼ਮੀਰੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਫ਼ੜੀ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਧਲਕਦੇ ਢਿੱਡਾਂ ਵਾਲੇ ਜਗੀਰਦਾਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬੈਨਰ ਥੱਲੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਸਨ । 36 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੋਗ ਲਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੁਖ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਉਸ ਜੇਲਖਾਨੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਥੇ 'ਬੰਦਾ' ਕੈਦ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਅੰਗ ਅੰਗ ਜੰਬੂਰਾਂ ਨਾਲ ਨੋਚਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਜੇਲਖਾਨੇ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਸੁੰਨ ਖੜਾ ਸੀ । ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਢੋਲ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ ਮੈਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਦਾ ਹੱਲਾ ਤੇ ਦਹਾੜਾਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਭੇਡਾਂ ਦਾ ਵੱਗ ਸੀ ਜੋ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਮਿਆਕ ਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸਣ ਫੈਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਫਸੋਸ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਆਦੀ ਬੰਦਾ ਅੱਜ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਵੀ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ । ਇਤਿਹਾਸ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਪੀ ਰਹੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲੇ ਲਾਇਆ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਪਿਛੋਂ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਬਣ ਬੈਠਾ, ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ, ਬੰਦਈ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਵੀ ਬਦਖੋਈ ਦਾ ਉਹੀ ਸਿਲਸਲਾ ਜਾਰੀ ਏ।

ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰੀਏ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਈਏ ਜਾਂ ਹਾਰਿਆਂ ਹੋਇਆ ਦਾ 'ਦਲ ਖਾਲਸਾ' ਬਣਾਈਏ। ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਹਰਾਈਏ।


ਚਰਨਜੀਤ ਤੇਜਾ
ਲੇਖਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।
9478440512

ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ 'ਤੇ 7 ਕਰੋੜ..ਸਲਾਨਾ ਖੇਡ ਬਜਟ 4 ਕਰੋੜ..???

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਬੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਸਕੀਮ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸ਼ਾਇਦ ਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ।ਆਪਣੇ ਹੀ ਚੈਨਲ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਝੋਕ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੀ ਆਈ.ਪੀ.ਐਲ ਦਾ ਬਹੁ ਕਰੋੜੀ ਡਰਾਮਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫਿੱਕਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਲਗਭੱਗ ਹਰੇਕ ਸ਼ਹਿਰ 'ਚ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਕਬੱਡੀ ਨੂੰ ਹਲੋਰਾ ਦੇਣ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਡ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੁੰਮ-ਹੁੰਮਾ ਕੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਭਾਂਵੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਆਦਤਨ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡੰਡਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਇੰਤਜਾਮ ਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਢੁੱਕਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆ ਘਾਟਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਵੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਲੋਂ ਅਣਗੌਲੇ ਹੀਰੇ ਮੰਗੀ,ਗੁਲਜ਼ਾਰੀ,ਸੁੱਖੀ ਸਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਦਾ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਾਅ 100 ਫੀਸਦੀ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ, ਜਿਸਦਾ ਪਤਾ ਕਮੈਂਟਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ 10 ਸ਼ਬਦਾਂ ਪਿੱਛੇ 4 ਵਾਰ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਬੋਲਣ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਪੀ.ਟੀ.ਸੀ ਚੈਨਲ,ਫਾਸਟ ਵੇ ਇਹ ਸਭ ਚੈਨਲ ਬਾਦਲ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਦੇ ਸਮਾਨਅਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਹਨ,ਇਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਪੰਜਾਬ ਟੂਡੇ ਵਲੋਂ ਰਾਜੇ ਦੇ ਕੀਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪੜਿਆ ਲਿਖਿਆ ਵਰਗ ਤਾਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤੀ ਜਾਣੂ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਨਹੀਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਮੈਂਟਰੀ ਟੀਮ 'ਚ ਬਾਦਲਾਂ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਨੰਬਰ ਕੁੱਟਣ ਦੀ ਦੌੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ।ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਸੋਚ ਇੰਨੀ ਸੌੜੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ 'ਚ ਮੈਚ ਹੋਏ ਉਥੋਂ ਦੇ ਐਮ.ਐਲ.ਏ. ਜੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣੇ ਤਾਂ ਦੂਰ , ਸ਼ਾਇਦ ਬੁਲਾਏ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਏ।ਇਸ ਬਾਰੇ ਭਾਂਵੇ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰਤ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਵੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਵਲੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਆਪਣੇ ਕਪਤਾਨ ਲੱਭਣ 'ਚ ਜੋ ਰੁਲੀ ਖੁਲੀ ਪਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਲੇ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਭਾਰੂ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਸ਼ੁੱਭ ਸ਼ਗਨ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਬੱਡੀ ਦਾ ਹੇਜ਼ ਕੋਈ ਬਾਦਲਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਧਿਆ ਹੈ, 2007 'ਚ ਜਲੰਧਰ 'ਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮੀਕਾ ਬਾਰੇ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਸੈਮੀਨਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਰਾ ਹਰ ਸਾਲ 44 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਕੇਵਲ ਕਬੱਡੀ 'ਤੇ ਹੀ ਖਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਘਰ-ਘਰ 'ਚ ਖਿਡਾਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਡੀਗਾਂ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕੇਵਲ 4-5 ਕਰੋੜ ਹੀ ਬੱਜਟ ਰਾਹੀਂ ਖਰਚਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ 100 ਫੀਸਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਤਾਂ 'ਪੜੋ ਪੰਜਾਬ' ਜਿਹੀਆ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾ ਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ,ਜੋ ਹੁਣ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਡਕਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ' ਖੇਡੋ ਪੰਜਾਬ' ਦਾ ਰਾਮ ਰੌਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰਕਾਰ ਭੂ ਮਾਫੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਹਾਕੀ ਦਾ ਗੋਲਡ ਕੱਪ ਕਰਵਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਪਾਂਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਮਕਸਦ ਹੈ , ਇਹਨਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਧਿਰਾਂ ਦਾ , ਇਹ ਆੳਣ ਵਾਲਾ ਵਕਤ ਦੱਸ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਖੇਡਾਂ 'ਤੇ ਖਰਚਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰੀ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੰਮਾਂ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਮਾਫੀਆ ਸਰਗਨਾ ਨਿਕਲਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਕਸਰ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹਿਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ 'ਚ ਅੱਜਕਲ ਖੇਡ ਵਿੰਗਾਂ ਦੇ ਟਰਾਇਲਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਛਪ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਦਾਖਲੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਈ ਮਹੀਨੇ 'ਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਇਸ ਵਾਰ ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ ਹੋਣਗੇ। ਕਾਰਨ ਹੈ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ ਵਲੋਂ ਬਕਾਇਆ ਦੇਣਦਾਰੀਆ, ਜੋ ਕਿ 1 ਕਰੋੜ 25 ਲੱਖ ਹਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਇਕ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਲ 2010-11 ਦੇ ਬੱਜਟ 'ਚ ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਰਕਮ ਰੱਖੀ ਹੈ 4 ਕਰੋੜ। ਸੋ ਦੇਣਦਾਰੀਆਂ ਨਿਪਟਾਕੇ ਦਾਖਲੇ ਲੇਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਂ ਟੱਪੇਗਾ। ਘਰ ૶ਘਰ 'ਚ ਖਿਡਾਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦਮਗਜ਼ੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਭੁੱਲ ਜਾਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਸ ਤਰਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਪੈਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਸਾਲ ਦਾ। ਕੀ ਇੰਨੇ ਕੁ ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਕਈ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੱਮਣ ਸਿੰਘ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਾਗੇ? ਜਾਂ ਬਿੰਦਰਾ ਵਰਗੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਲੋਂ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ 200 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੋਟਲ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਉਹੋ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਾਮ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਕੋਟ ਧਰਮੂੰ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਵਾਗੂੰ ਕੇਵਲ ਇਕ ਲੱਖ ਚਾਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਸਿੰਥੈਟਕ ਗੱਦਿਆਂ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਰਲੇ ਕੱਢਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ।( ਬਿੰਦਰਾ ਸਮੇਤ, ਜੇ ਆਪਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਇਫਲ ਸ਼ੂਟਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਸਰਸਰੀ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਰਜਵਾੜੇ, ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਅਤੇ ੳਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹੀ ਖੇਡਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਬਾਦਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਚਲ ਰਹੇ ਦਸ਼ਮੇਸ ਗਰਲਜ਼ ਕਾਲਜ, ਪਿੰਡ ਬਾਦਲ 'ਚ ਆਮ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੱਚੀਆ ਵੀ ਇਸ ਮਹਿੰਗੀ ਖੇਡ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆ ਹਨ ਅਤੇ ਅਵਨੀਤ ਸਿੱਧੂ ਵਾਂਗ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਉੱਚਾ ਕਰ ਰਹੀਆ ਹਨ। ) ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਵੀ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਥਾਜ ਬਣਨ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਬੱਡੀ ਕੱਪ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦੇ 8 ਹੋਰ ਸਟੇਡੀਅਮ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਉਪ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ।ਪਰ ਮੇਰੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਮਾਨਸਾ ਦੇ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਸ਼ਹਿਰ ਮਾਨਸਾ 'ਚ ਇਕ ਵੀ ਸਟੇਡੀਅਮ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਜਦ ਸਾਬਕਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ ਬਲਵਿੰਦਰ ਭੂੰਦੜ ਤੋਂ ਸਟੇਡੀਅਮ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਜਗ੍ਹਾਂ 8 ਏਕੜ ਲੈ ਦਿੳ, ਅਸੀਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਭਲਾ ਜੇ ਕੋਈ 8 ਕਰੋੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾਨ ਕਰੇਗਾ, ਤਾਂ ਕੀ 1 ਕਰੋੜ ਹੋਰ ਲਗਾਕੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਸਟੈਂਡ ਨਹੀਂ ਬਣਵਾ ਸਕੇਗਾ ? ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੁਲਾਰਾ ਪਿਛੜੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ।

ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੇਡ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ ਸਨ,ਪਰ ਇਸ ਸਾਲ 2005 ਤੋਂ 2008 ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਇਨਾਮਾਂ ਲਈ ਵੀ ਦਰਖ਼ਾਸਤਾਂ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੰਗੀਆ ਗਈਆ ਹਨ, ਭਾਂਵੇ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਉਲੰਪੀਅਨ ਹਾਕੀ ਖਿਡਾਰੀ ਪ੍ਰਗਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਇਨਾਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਦੱਸੇਗਾ ਕਿ ਕਦ ਖਿਡਾਰੀਆ ਨੂੰ ਇਹ ਕਦ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ ? ਸੋ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਹਾਰੇ 'ਤੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦ ਖੇਡਾਂ ਵੀ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ ਜਾਣਗੀਆ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਜਿੱਥੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਹੋੜ 'ਚ ਲੱਗੇ ਛੋਟੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਫੈਲਾਏ ਹੋਏ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨਾਲ ਨਿਪਟ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ 'ਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਮਿਲਾਵਟ ਵੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁਣ ਵਾਗੂੰ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਵਾਲੀ ਵਾਰਸ ਕੌਣ ਹੈ? ਕੀਹਨੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਲੜਣਾ ਹੈ ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਬੁੱਕਲ 'ਚ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾਲ ਰਹੇ, ਜੋ ਹਰੇਕ 10-20 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਬਣ ਆਉਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਗਲਬੇ 'ਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਡ ਐਸੋਸ਼ੀਏਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਕਬਜਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਕਰਾਂਗਾ।

ਵਿਸ਼ਵਦੀਪ ਬਰਾੜ
ਲੇਖਕ ਸੁਤੰਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।
vishavdeepbrar@gmail.com

ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ

'ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ: ਗ਼ਦਰ ਤੋਂ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਤੱਕ' ਛਪੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਾਪੀਆਂ ਮੇਰੇ ਝੋਲੇ ਵਿਚ ਆ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦਾ ਗਾਹਕ ਮੇਰਾ ਸਹਿਕਰਮੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਬਣਿਆ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਫ਼ੋਨ ਖੜਕਿਆ, ''ਬਾਬੇ ਦਾ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਬੜਾ ਨਾਟਕ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।'' ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਵੇਚੀ ਕਿਤਾਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਫ਼ਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਫ਼ਿਰ ਟਰਨ-ਟਰਨ-ਟਰਨ। ਮੋਬਾਇਲ ਦੀ ਸਕਰੀਨ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਨਾਂ: ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ।
''ਹਾਂ ਬਈ ਸਮਰ! ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮ ਦੀ ਪਟਕਥਾ ਲਿਖਾਂਗਾ।''

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸਾਂ। ਪੂਰਾ ਹਫ਼ਤਾ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਬਤ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨੇ 17 ਸਫ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਲਿਆ ਫੜਾਇਆ। ਇਹਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ: ਬਾਬਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘ ૶ ਪਟਕਥਾ ਲਈ ਨਾਟਕੀ ਅੰਸ਼। ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ: ਕੋਈ ਕਾਂਟ-ਛਾਂਟ, ਕੋਈ ਵਾਧਾ-ਘਾਟਾ। ਅਜਮੇਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿਤਾਬ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ 17 ਸਫ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਪਟਕਥਾ ਬਾਰੇ ਰੋਜ਼ ਗੱਲ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਿਖਤ ਇਉਂ ਦਾਰੂ ਵਾਂਗ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਬਤ ਉਹ ਰੋਜ਼ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਦੱਸਦਾ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਹਨੇ ਸਿੱਧਿਆਂ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਉੱਤੇ ਪਟਕਥਾ ਲਿਖਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ। ਪਹਿਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਖੜਕਾਇਆ, ''ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਦਿਖਾਉਣੀ ਆ।'' ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਬਟਨ ਦੱਬਿਆ। ਸਕਰੀਨ ਉੱਤੇ ਆਮ ਛੋਟੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ 'ਪਟਕਥਾ' ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੋਟੇ ਅੱਖ਼ਰਾਂ ਵਿਚ 'ਬਾਬਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਸਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ 'ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ' ਦਾ ਨਾਂ ਗ਼ਲਤ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, ''ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਟਾਈਟਲ ਇਹੋ ਹੋਵੇਗਾ।

ਮੈਨੂੰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅੱਗੇ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾ ਉਹ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਰਸੋਈ 'ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਬੋਲੀ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੀਨ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤਾਂ ਇਉਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਫ਼ਿਲਮ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਚਾਹ ਆਈ, ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਸੀਨ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸਾਂ। ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਗਲਵਕੜੀ 'ਚ ਸਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਬਾਬਾ ਸੀ ਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਸੀ। ਸੀਨ ਦਰ ਸੀਨ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਚੇਚਾ ਬਾਬੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਮਾਈਦਾਸ ਵੀ ਹੋ ਆਇਆ ਹੈ। ਮੋਬਾਈਲ ਨਾਲ ਖਿੱਚੀ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਮਾਧ ਦੀ ਫੋਟੋ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਵੀ ਵਲੂੰਧਰਿਆ ਗਿਆ। ਝਾੜ-ਝੁੰਡੇ। ਉੱਚਾ ਸੁੱਕਿਆ ਘਾਹ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਮਖੌਲ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।૴ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਪਟਕਥਾ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਚਿੱਤਰ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।...ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਾਹ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤ ਦਿਸੀ। ਇਤਫ਼ਾਕਨ ਉਹ ਬਾਬੇ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਾਬੇ ਦੀ ਪਟਕਥਾ ਵਾਂਗ ਇਹ ਕਥਾ ਵੀ ਸੁਣੀ। ਫਿਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ, ''ਆਪਾਂ ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ, ਸਮਾਧ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਾ ਕੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਬੂਟੇ ਨਾ ਲਗਾ ਦੇਈਏ?"

ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘੇ ਹੋਣੇ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸੀਨ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਸੀਨ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸਮਾਧ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਰੀ ਸੀਨ ਸੁਣ ਕੇ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖ ਕੇ ਹਟਿਆ ਹਾਂ। ਪਟਕਥਾ ਵਿਚੋਂ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਗਿਆ, ਜੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਝੱਟ ਪਛਾਣ ਲਵਾਂਗਾ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਬਾਲ ਜਿਹਾ ਉੱਠਿਆ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ਛੇਤੀ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ ਵਸਦੇ ਬਾਬੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਟਰੱਸਟ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਕੰਧੋਲਾ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਚਲਾਈ, ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਪਏ ਮੰਦਵਾੜੇ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਦੇਖਣ ਲਈ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ''ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮਰ ਜਾਵਾਂ, ਏਦਾਂ ਸਮਝਾਂਗਾ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਰ ਚੱਲਿਆ ਹਾਂ।'' ਮੈਂ ਫਿਰ ਤੜਫ਼ਦਾ ਹਾਂ।
ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ, ਮਸ਼ਹੂਰ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਸ਼ਿਆਮ ਬੈਨੇਗਲ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ 'ਨਿਸ਼ਾਂਤ' ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਰੁਪੱਈਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਿਲਮ 'ਨੈਕਸਲਾਈਟ' ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਖਵਾਜਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੈਮਰਾਮੈਨ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਖਰਚ ਅਤੇ ਨਫ਼ੇ ਦੇ ਸਾਂਝੀਦਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, ''ਬਾਬੇ ਦੇ ਇੰਨੇ ਕੁ ਖ਼ੈਰ-ਖ਼ਵਾਹ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮ ਫਾਇਨਾਂਸ ਕਰ ਸਕਣ?'' ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਲੀਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਇਲ ਹੋਣ ਬਗ਼ੈਰ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ,''ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ। ਤੁਸੀਂ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਮਹੂਰਤ ਕਰੋ।'' ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੀਝ ਲਾ ਕੇ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਬੋਲਿਆ,''ਮੇਰਾ ਵੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ।'' ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਹੋ ਰਹੀ ਦਿਸਣ ਲੱਗੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ,''ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਉੱਤੇ ਖਰਚੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਇਕ ਪਾਈ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ, ਸਭ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਵੀ ਜਾਵੇਗਾ। ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਖਾਤਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅਸੀਂ 'ਫੇਸਬੁੱਕ' ਰਾਹੀਂ ਸਭ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਾਂਗੇ।'' ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦਾ ਸਾਂ, ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਰ ਨੇ ਆਪ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ 'ਫੇਸਬੁੱਕ' ਉੱਤੇ 'ਬਾਬਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘੀਏ' ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਗਰੁੱਪ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਕਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਇਸ ਪਟਕਥਾ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੰਬਰ 41 ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਆਖਦਾ ਹੈ, ''ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਸਹੇੜ ਲਈ ਆ૴ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਲਿੱਦਰ ਦੂਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੁੰਨਾਂ।''

ਜੱਗ-ਜਹਾਨ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਲਿੱਦਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਘਰ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ਟੱਪਣ ਵਾਲਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਤਾਉਮਰ ਘਰ ਨਹੀਂ 'ਪਰਤ' ਸਕਿਆ। 41ਵੇਂ ਸੀਨ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਧੰਤੀ ਉਹਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਤੋਰਦੀ ਆਖਦੀ ਹੈ, ''ਤੂੰ ਜਿਹੜੇ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਿਆ ਏਂ, ਇਹ ਪਰ'ਪਕਾਰ ਦਾ ਰਾਹ ਆ, ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਆ। ਇਸ ਰਾਹ ਪਿਆ ਏਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਤਾਂ ਫਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜੀਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਕੋਈ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਾ ਦੁਆਵੀਂ ।''૴ਤੇ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧੰਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਹੀਂ ਦਿਵਾਇਆ। ਉਹ ਆਪ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਰਾਹ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਉਹਦੇ ਲਾਏ ਪਾਰਟੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਗਿਆ, ਉਮਰ ਭਰ ਭੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਜਾਨ 'ਤੇ ਆਣ ਪਈ ਤਾਂ ਰਣ ਤੱਤੇ ਵਿਚ ਜੂਝ ਮਰਿਆ। ਇਸ ਪਟਕਥਾ ਵਿਚ ਬਾਬੇ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਖੂਬ ਉਘੜੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਪਟਕਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬਣੀ ਫ਼ਿਲਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੇਖ ਲਈ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਉਸ ਫ਼ਿਲਮ ਰਾਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। #

ਬਾਬਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘ
ਸੀਨ-40
ਇਨ ਡੋਰ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘਰ ਦਿਨ

(ਸੀਨ ਨੰਬਰ 39 ਵਿਚ ਵੱਜੇ ਠਹਾਕੇ ਵਿਚ ਹੀ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ
ਜੀਆਂ ਦਾ ਠਹਾਕਾ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਉਂ ਲੱਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ
ਤੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸ 'ਤੇ ਹੱਸੇ ਹੋਣ। ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਇਕ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰਾ
ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਦਾ ਮੁੰਡਾ
ਕਾਕੂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
ਕਾਕੂ -ਕੁਛ ਵੀ ਆ, ਤਾਇਆ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਗੋਰਾ ਹੋ ਕੇ ਆਇਐ।
ਧੰਤੀ -ਚੁੱਪ ਕਰ ਵੇ ਕਾਕੂ ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਐਂ ਨਹੀਂ ਬੋਲੀਦਾ।
ਅਮਰ ਸਿੰਘ -ਓਦਾਂ ਭਾਬੀ, ਕਾਕੂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੀ ਆ। ਜਦੋਂ ਭਾਅ ਆਹ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਟਰੰਕ ਚੁੱਕੀ
ਅੰਦਰ ਵੜਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਲੱਖਣ ਲਾਇਆ ਬਈ ਕੋਈ ਓਪਰਾ ਬੰਦਾ ਆ ਵੜਿਆ ਸਾਡੇ
ਘਰ।
ਧੰਤੀ -ਨਾ ਬਈ ਅਮਰ ਸਿੰਹਾਂ ਤੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਊ ਏਦਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਦਰ ਟੱਪਦੇ ਨੂੰ ਸਿਆਣ ਲਿਆ ਸੀ
ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਹੀ ਵਲਾਇਤੀਆ ਰਾਹ ਭੁੱਲ ਆਇਐ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਮਿਹਣੇ ਨਾ ਮਾਰ ਸਰਦਾਰਨੀਏ, ਰਾਹ ਭੁੱਲਿਆ ਨਹੀਂ, ਸਹੀ ਰਾਹ ਪੈ ਕੇ ਮੁੜਿਆਂ।
ਧੰਤੀ -ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਇਲਮ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਹੀ ਕਿਹਾ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਇਆ-ਬੀਤਿਐ।
ਅਮਰ ਸਿੰਘ ૶ਚਲੋ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਨਿਆਂ ਫੇਰ ਕਰਦੇ ਰਿਹੋ। ਮੈਂ ਚੱਲਿਆਂ ਖੂਹ ਨੂੰ, ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਭਾਅ ਦੇ ਆਉਣ
ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੇਣ। ਉਨ੍ਹੇ ਕਹਿਣਾ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਦੱਸਿਐ। ਭਾਅ ਤੂੰ ਵੀ
ਹੱਥ-ਮੂੰਹ ਸੁੱਚਾ ਕਰ ਕੇ, ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਛਕ ਕੇ ਘੜੀ ਸਰਾਮ ਕਰ ਲੈ, ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਕਰ ਕੇ
ਥੱਕਿਆ ਹੋਵੇਂਗਾ। ਮੈਂ ਗਿਆ ਤੇ ਆਇਆ। ਫੇਰ ਸੁਣਾਂਗੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਤੇਰੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ
ਚਿੱਠਾ।(ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਤੁਰਨ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਪੂ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬੂਹੇ ਆ ਵੜਦਾ ਹੈ
ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
ਧਰਮ ਸਿੰਘ ૶ਓਏ ਤੇਰੇ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖੂਹ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾ ਮਿਲੇ, ਤੇਰਾ ਚਿੱਤ
ਨਾ ਕੀਤਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ? (ਇੰਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੀ ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ
ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਕਲਾਵਾ ਢਿੱਲਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਝੁਕ ਕੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਗੋਡੀਂ ਹੱਥ
ਲਾ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਅਜੇ ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਜੁੱਤੀ ਲਾਹੀ ਆ ਬਾਪੂ, ਅਮਰ ਸਿਹੁੰ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਣ ਜਾਣ ਲਈ ਤੁਰਨ
ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਖੂਹ ਨੂੰ ਕਿ ਤੂੰ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਆਏ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਦਸ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ।
ਧਰਮ ਸਿੰਘ -ਤੂੰ ਤਾਂ ਕੋਹੜਿਆ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਨਿਰਮੋਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਨਾ ਚੀਰਾ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਉਹ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਾਂਗੇ ਬਾਪੂ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਤੇਰੀ ਸਿਹਤ ਕਿੱਦਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਆ
ਹੁਣ?
ਧਰਮ ਸਿੰਘ -ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਫਿਕਰ ਕਦੋਂ ਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਐਂ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਕੀ
ਕੋਈ ਮਰੇ ਕੋਈ ਜੀਵੇ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਤੂੰ ਹੁਣ 'ਸਾਨ ਲਾਉਣੇ ਛੱਡ ਵੀ ਦੇ।
ਧਰਮ ਸਿੰਘ -ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਕਾਹਦੇ 'ਸਾਨ ਮੱਲਾ, ਏਸ ਬੇਗਾਨੀ ਧੀ ਵੱਲ ਦੇਖ, ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੀ ਨੂੰਹ ਨਹੀਂ, ਧੀ ਵੀ
ਬਣੀ ਤੇ ਪੁੱਤ ਵੀ। ਇਕ ਤੂੰ ਏਂ ਜਿਹੜਾ ਪੁੱਤ ਹੋ ਕੇ ਵੀ...
(ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਧੰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ)
ਧੰਤੀ -ਬੱਸ ਵੀ ਕਰ ਬਾਪੂ ਜੀ ਕਿਹਦੇ ਅੱਗੇ ਬੀਨ ਵਜਾਉਣ ਡਿਹਾ ਏਂ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਲੈ ਹੁਣ ਇਹ ਵੀ ਪਾਛੂ ਬਣ ਗਈ ਆ। ਓ ਯਾਰ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਏਥੇ ਹੀ ਆਂ, ਟੰਗ ਲਿਓ ਜਿਹੜੇ
ਫਾਹੇ ਟੰਗਣਾ ਹੋਇਆ।
ਧਰਮ ਸਿੰਘ -ਫਾਹੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਤੂੰ ਟੰਗ ਕੇ ਟਿਭ ਗਿਆ।
ਅਮਰ ਸਿੰਘ ૶ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾ ਬਾਪੂ! ਭਾਅ, ਤੂੰ ਹੀ ਕੁਛ ਸਿਆਣਾ ਬਣ। ਜਹਾਨ ਕੀ ਕਹੂ ਪਈ ਆਉਣ ਸਾਰ
ਹੀ ਝੰਜੂਆੜਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਭਾਬੀ ਤੂੰ ਤਾਂ ਏਨੀ ਸਿਆਣੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ૴ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਚੰਗਾ
ਲੱਗਦਾਂ? ਜਾ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਕੋਈ ਰੋਟੀ ਟੁਕ ਦਾ ਆਹਰ ਕਰੋ ਭਾਅ ਲਈ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ
ਨੂੰ ਬਥੇਰੀ ਉਮਰ ਪਈ ਆ। ਬਹਿ ਗਏ ਖੂਹ 'ਚ ਡਿੱਗੇ ਨੂੰ૴।
(ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੀ ਘੁੰਡ ਕੱਢੀ ਆ ਕੇ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਅੱਗੇ ਰੋਟੀ
ਦੀ ਥਾਲੀ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਮਾਹੌਲ
ਬਦਲਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
-ਚੱਲ ਤੂੰ ਚੰਗੇ ਵੇਲੇ ਚਾਂਦ ਮਾਰੀ ਕਰ ਗਈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਓਦਾਂ ਕਿਹੜਾ ਭਾਅ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ
ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇਣਾ ਸੀ।
(ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
-ਹੁਣ ਮੋਟੀ ਮੋਟੀ ਭੁੱਖ ਮਾਰ ਲਾ ਭਾਅ, ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਖੂਹ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆ ਕੇ ਹੀ
ਖਾਵਾਂਗੇ। ਕੱਟ

ਸੀਨ-41
ਇਨ ਡੋਰ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਇਕ ਬੈਠਕ ਰਾਤ
(ਧੰਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮੰਜੇ ਬਿਸਤਰੇ ਵਿਛਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਇੰਨੇ
ਵਿਚ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਹੋ ਹੀ ਲਿਬਾਸ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ
ਸੀਨ 40 ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਉਣ ਸਮੇਂ ਤੇ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਖੂਹ ਨੂੰ ਜਾਣ
ਸਮੇਂ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅੰਦਰ ਵੜਦਾ ਹੈ।ਉਸ ਵਲੋਂ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਨਾਲ
ਹੋਇਆ ਖੜਾਕਾ ਸੁਣ ਕੇ ਧੰਤੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ)
ਧੰਤੀ -ਹੋ ਗਿਆ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਵਿਹਲ ਹੈਗਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਪਲ
ਬੈਠਣ ਜੋਗਾ?
ਧੰਤੀ -ਵਿਹਲ ਈ ਵਿਹਲ ਆ, ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਕੰਮ ਆ। ਕਰਨ-ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ
ਆਪੇ ਹੀ ਬਥੇਰਾ ਕੰਮ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਆ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਦੇਖ, ਜੇ ਏਦਾਂ ਟਾਂਚਾਂ-ਟਕੋਰਾਂ ਹੀ ਮਾਰੀ ਜਾਏਂਗੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ।
ਧੰਤੀ -ਹੁਣ ਤਕ ਓਦਾਂ ਵੀ ਗੱਲ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਬਣੀ ਹੋਈ ਆ ਸਰਦਾਰਾ? ਰਹਿੰਦੀ-ਖੂੰਹਦੀ ਤੇਰੇ
ਟਰੰਕ ਨੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਤੇਰੇ ਮੈਲ਼ੇ ਲੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ
ਨਿਕਲਿਆ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਅੱਛਾ ਟਰੰਕ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਤਾਂ ਤੂੰ ਲੈ ਹੀ ਹਟੀ ਏਂ, ਇਸ ਬੰਦੇ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਟੋਹ ਲਾ
ਹੁਣ।(ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ, ਧੰਤੀ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧੰਤੀ
ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)
ਧੰਤੀ -ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਈਂ ਮੈਨੂੰ, ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਆ, ਪਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠਾ ਈ ਕਰੀ ਚੱਲ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਦੇਖ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਗੁਨਾਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਈ ਜਾਨੀ ਏਂ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਈ ਨਹੀਂ।
ਧੰਤੀ -ਗੁਨਾਹ? ਤੂੰ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਨਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਪੇ ਬਣ ਕੇ ਘਰੋਂ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਸੱਤ
ਨਿਆਣਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣਨਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਲਦੀ ਕਿ ਬਾਪੂ ਦੇ ਵਿਆਹੁੰਦੀ-
ਨਜਿੱਠਦੀ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਮੈਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਤੇਰੇ ਦੱਸਣ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਤੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਤੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ
ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦੀ ਏਂ, ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨ ਦੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਸਹੇੜ ਲਈ ਆ।
ਧੰਤੀ -ਕਿਉਂ, ਤੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਟੱਬਰ ਕਰ ਲਿਆ ਆ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਏਨੀ ਸਿਆਣੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਤੂੰ ਗੱਲ ਸਮਝਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਧੰਤ ਕੋਰੇ? ਮੈਨੂੰ ਸਾਰਾ ਜਹਾਨ
ਆਪਣਾ ਟੱਬਰ ਲੱਗਦੈ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਲਿੱਦਰ ਦੂਰ ਕਰਨੇ ਚਾਹੁੰਨਾ।
ਧੰਤੀ -ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨਾ ਸੁਆਰ ਸਕੇ, ਉਹ ਜੱਗ-ਜਹਾਨ ਦੇ ਦੁੱਖ ਕਿੱਦਾਂ ਤੋੜ ਦਊ
ਭਲਾ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਇਹੋ ਤਾਂ ਗੱਲ ਆ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਨਾ।
ਧੰਤੀ -ਮੇਰੇ ਗੋਲ ਖਾਨੇ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਇਹ ਚਾਰ ਖੂੰਜੀਆਂ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਤੇਰੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਾਲੇ ਇਹ ਹੋਰ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀਆਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹੋ ਕੰਮ
ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਆ।
ਧੰਤੀ -ਸਾਨੂੰ? ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਆ ਤੇਰੇ ਨਾਲ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਆਹੋ, ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਆ, ਉਸ ਦੇ ਲੀਡਰ ਆ। ਤੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀ ਇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ
ਨਾਲ ਸੁਣ। ਆਪਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ ਸੁੰਭਰ ਕੇ ਨਾਲ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ
ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਘਰ ਸੁਥਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਕੀ ਆ ਕਿ
ਅਸੀਂ ਉਹ ਕੂੜਾ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਘਰ ਨੇੜੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਨਾਲ
ਗੰਦ ਖ਼ਤਮ ਤਾਂ ਨਾ ਹੋਇਆ ਨਾ?
ਧੰਤੀ -ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਡਾ ਘਰ ਤਾਂ ਸੁਥਰਾ ਹੋ ਈ ਗਿਆ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਇਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਸੋਚ ਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਆ। ਜੇ ਤੇਰੀ ਗੁਆਂਢਣ ਉਹ ਕੂੜਾ
ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ ਹੂੰਝ ਕੇ ਤੀਜੇ ਘਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਨਾਲ ਲਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਤੀਜੇ ਘਰ ਵਾਲ਼ੀ
ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਣੇ ਤਿੰਨ ਘਰਾਂ ਦਾ ਕੂੜਾ ਹੂੰਝਣਾ ਪੈ ਜਾਊ। ਏਦਾਂ ਹੀ ਇਸ ਬੀਹੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ
ਘਰ ਵਾਲ਼ੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਬੀਹੀ ਦਾ ਕੂੜਾ ਚੁੱਕਣਾ/ਹੂੰਝਣਾ ਨਾ ਪੈ ਜਾਊ?
ਧੰਤੀ -ਫੇਰ ਤਾਂ ਏਦਾਂ ਹੀ ਹੋਊ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਉਸ ਅਖੀਰਲੇ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਜਹਿਮਤ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦੈ।
ਧੰਤੀ -ਉਹ ਕਿੱਦਾਂ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਜੇ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤੀਮੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਘਰ
ਦੀਆਂ ਮੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ 'ਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੀ ਬੀਹੀ ਸੁੰਭਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਕੰਮ ਤਾਂ
ਓਨਾ ਹੀ ਹੋਊ, ਰਲ ਕੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਾ ਨਾ ਲੱਗੂ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ
ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਵਧੂਗਾ।
ਧੰਤੀ -ਚਲੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ, ਪਰ ਸਾਰੀ ਬੀਹੀ ਦੀਆਂ ਤੀਮੀਆਂ ਨੂੰ 'ਕੱਠੀਆਂ
ਕੌਣ ਕਰੂ?
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਇਹ ਕੰਮ ਹੁਣ ਤੂੰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਏਂ।ਬੱਸ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕੁਛ ਗੱਲਾਂ ਸਿੱਖ ਕੇ ਆਇਆਂ। ਜੇ
ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲਦੇ, ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਕਰਾਉਣ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬ
ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਹੀ ਕੂੜਾ ਤੇ ਦੁੱਖ-ਦਲਿੱਦਰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ
ਹੂੰਝਿਆ ਜਾਊ ਤੇ ਇਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
(ਕੁਝ ਚਿਰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਧੰਤੀ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖਦਾ
ਹੈ। ਧੰਤੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਤਕ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,
ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੀ ਹੈ,
ਜਿੱਦਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਧੰਤੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ
ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਨਰਮੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ
ਹੀ ਪੁਖ਼ਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ)
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਤੇ ਮੈਂ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਉਣਾ ਆ, ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆ ਕੇ ਹੀ ਦਮ ਲੈਣਾ ਆ।
ਧੰਤੀ -ਹੁਣ ਬਹਿ ਗਈ ਆ ਮੇਰੇ ਵੀ ਖਾਨੇ ਗੱਲ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ -ਏਦਾਂ ਹੀ ਹਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹਾਉਣ ਲਈ ਮੈਂ ਭਲਕੇ-ਪਰਸੋਂ
ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਆ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਘਰ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰੂੰ ਧੰਤ
ਕੋਰੇ।
ਧੰਤੀ -ਇਕ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਵੀ ਸੁਣ ਲਾ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਤੇਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਧੀਆਂ ਵਿਆਹੁਣ ਯੋਗ ਆ
ਸੁੱਖ ਨਾਲ, ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕਰ ਜਾ ਆਪਣੀ ਹਾਜਰੀ 'ਚ, ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਜਾਣਾ, ਮੇਰਾ
ਕੰਮ।
ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ૶ਤੇਰਾ ਕਿਹਾ ਸਿਰ ਮੱਥੇ।
ਧੰਤੀ -ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ, ਤੂੰ ਜਿਹੜੇ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਿਆ ਏਂ, ਇਹ ਪਰ'ਪਕਾਰ ਦਾ ਰਾਹ ਆ, ਸੰਤਾਂ-
ਮਹਾਪੁਰਖਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਆ। ਇਸ ਰਾਹ ਪਿਆ ਏਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਤਾਂ ਫਤਿਹ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜੀਂ
ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਕੋਈ ਉਲ੍ਹਾਮਾ ਨਾ ਦੁਆਵੀਂ। ਕੱਟ

#
ਹੁਣ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਗੱਲ: 27 ਜੁਲਾਈ, 2010 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆਂ 40 ਸਾਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਕਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਜੇ ਇਸੇ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ 'ਬਾਬਾ ਇਨਕਲਾਬ ਸਿੰਘ' ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਅਮਲ ਵਿੱਢ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।
ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ?

-ਜਸਵੀਰ ਸਮਰ
ਲੇਖਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।

ਹੁਣ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਾਹਿਤ

ਨਿਰੁਪਮਾ ਨੂੰ ਸਲਾਮ --ਔਰਤ, ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਤਾਣਾਬਾਣਾ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਖਾਪ

ਨਿਰੁਪਮਾ ਪਾਠਕ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸੋਚ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਸੀ।ਜਾਤਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਬਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਅਦਾਰੇ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਮੀ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ,ਪਰ ਸਮਾਜ ਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੋਚ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਇਸੇ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨਿਰੁਪਮਾ ਪਾਠਕ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਝਾਰਖੰਡ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨਿਰੁਪਮਾ ਦਾ ਕਸੂਰ ਸਿਰਫ ਐਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ,ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਵੈਸੇ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਘਰਦੇ ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ।

ਨਿਰੁਪਮਾ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ 'ਚ ਬੈਠੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਦੋ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਕ ਪਾਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਖਿਲਾਫ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਧੁਨਿਕ ਖਾਪ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਖਣ ਵਾਲੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਖਾਪ ਚਾਹੇ ਪੰਚਾਇਤ ਬੁਲਾਕੇ ਫਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ,ਪਰ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਫਰਕ ਸਿਰਫ ਐਨਾ ਹੈ ਕਿ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ 'ਚ ਆਪਣੀ ਜਗੀਰੂ ਧੋਂਸ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਨਿੱਜੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਦੋਵੇਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਰੌਚਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਹਮ-ਜਿਨਸੀ ਤੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰਦ ਔਰਤ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ,ਓਥੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਤਬਕਾ ਮੱਧਯੁੱਗ 'ਚ ਜੀਅ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ,ਇਸੇ ਲਈ ਸੱਚ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਸੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਨਿਰੁਪਮਾ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵੀ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।ਅਸਲ 'ਚ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਤੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਮੱਧਯੁੱਗ ਹੰਢਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜੇ ਜਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ 'ਚ ਜਿਉਂ ਰਹੀਆਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤੁਕ ਬਣਦੀ ਹੈ,ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਹੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਇਕ ਚੰਗਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਕੁਲੀਨ ਸਮਾਜ ਕੀ ਗੁੱਲ੍ਹ ਖਿਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਨਿਰੁਪਮਾ ਦਾ ਪਿਓ ਬੈਂਕ 'ਚ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ।ਭਰਾ ਆਮਦਨ ਕਰ ਵਿਭਾਗ 'ਚ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਨਿਰੁਪਮਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਸੰਸਥਾ 'ਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।

ਨਿਰੁਪਮਾ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਪਿਓ ਧਰਮਿੰਦਰ ਪਾਠਕ ਵਲੋਂ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਗਈ।ਜੋ ਮੀਡੀਆ 'ਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਉਸ ਚਿੱਠੀ 'ਚ ਧਰਮਿੰਦਰ ਪਾਠਕ ਆਪਣੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਲ਼ਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ''ਧਰਮ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੀ ਕੰਨਿਆ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਦੇ ਮੰਡੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ,ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ''।ਇਸ ਪੂਰੀ ਘਟਨਾ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨ।ਕੁਲੀਨ ਸਮਾਜ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਵੀ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬੀ ਕਰਮ ਕਾਡਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਤਹਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਬਾਲਗ ਬੱਚਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਥੋਪਦੇ ਹਨ।ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਤਜ਼ਰਬੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ,ਪਰ ਥੋਪਣਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਵਾਰ ਵਾਰ ਇਹ ਦਲੀਲ ਦੇ ਕੇ ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੰਮਿਆ,ਪਾਲਿਆ ਤੇ ਪੜਾਇਆ-ਲਿਖਾਇਆ।ਪੜ੍ਹਾ ਲ਼ਿਖਾਕੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਇਕ ਫਰਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਹ ਕੋਈ ਅਹਿਸਾਨ ਨਹੀਂ,ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘੂਰਿਆ ਜਾਂ ਇਮੋਸ਼ਨਲੀ ਬਲੈਕਮੇਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਸਮਾਜ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹੋਵੇ ,ਹਮੇਸਾਂ ਔਰਤ ਉਸਦਾ ਸਭਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ 'ਚ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਖੂਨੀ ਪੰਜੇ ਵੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕੀ ਜਾਤੀਵਾਦ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਜਮਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ ?ਮੁੱਖ ਧਾਰਾਈ ਸਿਆਸੀ ਤਿਕੜਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ 'ਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਪਰ ਇਥੋਂ ਦੀਆਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਵੀ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ 'ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਬਾਕੀ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ,ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਕੀ ਹਨ ?ਸ਼ਹਿਰੀ ਤੇ ਉੱਚ ਵਰਗੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਪੱਛਮੀ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤੀਕਰਨ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨੱਕ ਦੀ ਸੇਧ ਨਾਲ ਕਲਾਸ (ਜਮਾਤ) ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ,ਕਾਸਟ(ਜਮਾਤ) ਵੱਲ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ।ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕੁਝ ਤਬਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸੱਚਾਈ ਸਮਝ ਆਈ,ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੁਲਾਂ ਹੇਠ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪਾਣੀ ਲੰਘ ਚੱੁਿਕਆ ਸੀ।ਪੱਛਮੀ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਖਾਕਾ ਫਿੱਟ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਰੀ ਲਈ ਜਮਾਤੀ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਤੀ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਪਿੱਤਰਸੱਤਾ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ,ਉਸ ਨਾਲ ਪੱਛਮ ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੀ ਔਰਤ ਦਾ ਕਦੀ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਦਾਨਿਸ਼ਮੰਦ ਲਾਣੇ ਬਾਣੇ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਤੇ ਯੂਰਪੀ ਨਾਰੀਵਾਦ 'ਚ ਅੰਨ੍ਹੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੇ,ਇਥੋਂ ਦੀ ਨਾਰੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਰੀਡ ਦੀ ਹੱਡੀ ਭੰਨ੍ਹੀ ਹੈ।ਬੌਧਕਿਤਾ ਦੇ ਟਿੱਲੇ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਕੇ ਸਿਧਾਂਤੀਕਰਨ ਚਾਹੇ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ,ਪਰ ਅਮਲੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੈ,ਇਸ ਸਭ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਜਾਣਦੇ ਹਨ।ਇਤਿਹਾਸ ਇਹਨਾਂ ਤਬਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਗੇਗਾ।

ਇਹਨਾਂ ਗਲਤੀਆਂ ਦਾ ਖਮਿਆਜ਼ਾ ਅੱਜ ਦੀ ਔਰਤ ਭੁਗਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।ਸਭਤੋਂ ਵੱਧ ਤਿਆਗ ਦੀ ਦੇਵੀ ਅੱਜ ਵੀ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਉਹੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਅਜ਼ਾਦੀ 'ਤੇ ਲਗਾਤਰ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਨਿਰੁਪਮਾ ਪਾਠਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ ਤੇ ਚੰਗੇ ਸਮਾਜਿਕ ਘੇਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਸੀ,ਇਸ ਲਈ ਖ਼ਬਰ ਬਣ ਗਈ,ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀ ਹੈਂ।ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਾਣਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖੋਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।''ਸੋ ਕਿਉਂ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ'' ਵਾਲੇ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਾਰਕਸ ਤੱਕ ਦੇ ਚੇਲੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਜ਼ਿਸਾਂ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਜਿਹੇ ਦੋਹਰੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਾਲੇ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਮਾਰਕਸੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਅਗਾਂਹਵਧੂਆਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਫਹਿਰਿਸਤ ਹੈ,ਜਿਹੜੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜੀਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ,ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣਿਆਂ ਨੇ ਹੱਕ ਮੰਗੇ ਤਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੱਕ ਕੱਢਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਮਝਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਾਜ 'ਚ ਹਰ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਭੈਅਭੀਤ ਤੇ ਸਹਿਮਕੇ ਦਿਨ ਕੱਟਦੀ ਹੈ।ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਠੇਕੇਦਾਰ ਉਸਤੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕਤਾ ਥੋਪਦੇ ਹਨ।ਨਿਰੁਪਮਾ ਵਰਗੀਆਂ,ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਮਾਨਣਾ ਤੇ ਜਿਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਲਈ ਬਹੁਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਆਪ ਲੈਣ ਤੋਂ ਡਰਦੀਆਂ ਹਨ।ਔਰਤ ਦੀ ਹਰ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਪਹਾੜ ਬਣਾਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਜਦੋਂਕਿ ਮਰਦ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗਲਤੀਆਂ 'ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਅਗਨੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਸਿਰਫ ਉਹਦੇ ਲਈ ਹੈ।

ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜਿੱਥੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਚਾਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਬੈਠੀਆਂ ਹਨ,ਓਥੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਅਰਮਾਨ ਖਾਪ ਦਬੋਚ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਹ ਖਾਪ ਸਿਰਫ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ,ਸਗੋਂ ਘਰ ਘਰ 'ਚ ਤੇ ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਪਾਪੀ ਖਾਪਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੈ।ਪੰਚਾਇਤੀ ਖਾਪਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਬਚ ਜਾਵੇ ,ਪਰ ਘਰੇਲੂ ਖਾਪਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਕੌਣ ਦਿਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਖਾਪਾਂ ਨਾਲ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਜੱਗ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹਨ।ਇਸੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਮਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਆਗੂ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਤਲਾਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਆਤਮਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾਲ ਰਹਿ ਸਕਣ।

21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਇਹ ਕੌੜੀਆਂ ਸੱਚਾਈਆਂ ਹਨ।ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੱਧੀ ਅਬਾਦੀ ਆਪਣੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ,ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਤਮ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਜਾਨ ਗਵਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਪਿਆਰ ਕਿਸ ਧਰਮ,ਜਾਤ ਤੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਕਰੇ,ਇਸ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੁਰੀ ਹੈ।ਔਰਤ ਤੋਂ ਕਰੜਾ ਪਹਿਰਾ ਉਸ ਵਲੋਂ ਖੜ੍ਹੀ ਕੀਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਹੀ ਤੋੜ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਲੜਾਈ ਲੰਮੀ ਹੈ।ਆਪਣੇ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ,ਸਗੋਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਹੱਕੀ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਲੜਾਈ ਲੜਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸੇਧ ਨਾਲ ਹੀ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਖਿਲਾਫ ਲੰਮੀ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਸਭਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਗਡੋਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ,ਨਹੀਂ ਤਾਂ ''ਮਰਦ ਨਾਰੀਵਾਦੀ'' ਔਰਤਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ''ਇਤਿਹਾਸਕ'' ਭਾਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਜਾਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।

ਹਿੰਦੀ ਕਵੀ ਆਲੋਕਧੰਨਵਾ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਕਵਿਤਾ

''ਭੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੁੜੀਆਂ''

ਉਸਨੂੰ ਮਿਟਾਓਗੇ,
ਇਕ ਭੱਜੀ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਮਿਟਾਓਗੇ,
ਉਸਦੇ ਹੀ ਘਰ ਦੀ ਹਵਾ 'ਚੋਂ
ਉਹਨੂੰ ਓਥੋਂ ਵੀ ਮਿਟਾਓਗੇ
ਉਸਦਾ ਜੋ ਬਚਪਨ ਹੈ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ
ਓਥੋਂ ਹੀ ,
ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ,
ਕੁਲੀਨਤਾ ਦੀ ਹਿੰਸਾ!

ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਕਰਫਿਊ
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ
mail2malwa@gmail.com
mob-09899436972
ਨਿਰੁਪਮਾ ਪਾਠਕ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ..ਜੋ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਚ ਡੁੱਬਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ।

ਪਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਦੂ ਲਈ ਸਿਲਵਰ ਸਕਰੀਨ

ਪਾਸ਼ ਤੇ ਚੰਦੂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ।ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ।ਇਸ ਲਈ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਚੰਦੂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਨ 80 % ਪੇਂਡੂ ਅਬਾਦੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ।ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹੋਈ।ਪਾਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਤੇ ਚੰਦੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਮਵਰ ਯੂਨੀਵਰਟਿਸੀ 'ਚੋਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਦਾ ਹੈ।ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਠੰਡੀ ਹੋਈ।ਨਿਜੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲੋਚਦੇ ਸਨ।ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਇਨਕਲਾਬੀ।ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਮਸ਼ੂਕਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਮਾਨਣ ਵਾਲੇ।ਇਕ ਵਕਫੇ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਿਨੇਮਾ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਫਰੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਪਾਸ਼ 'ਤੇ ਅਨੁਰਾਗ ਕਸ਼ਯਪ ਦੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ ਚੰਦਰਸੇਖ਼ਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਉਰਫ ਚੰਦੂ 'ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਚੰਦੂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਵੱਡੇ ਸਵਾਲਾਂ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ।ਕਈ ਸਵਾਲ ਉਸਦੀ ਸਿਆਸਤ ਲਈ ਹਨ।ਜਿਸ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਚੰਦੂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਲੇਖੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਾਈ,ਉਹ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਹੈ।ਸੰਸਦ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੀ ਪੈਂਦੀ ਸਮਝੋਤਿਆਂ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹੀ। ਜਿਸ ਸੀ ਪੀ ਐਮ ਨੂੰ ਨੰਦੀਗ੍ਰਾਮ ਲਈ 10,000 ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ,ਉਸੇ ਨਾਲ ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਮੁਹਾਜ਼ ਬਣਾਇਆ।ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਦਿਲ 'ਚ ਚੰਦੂ ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਵੀ ਵਸਦਾ ਹੈ,ਪਰ ਆਇਸਾ 'ਤੇ ਓਥੇ ਚੰਦੂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਕੈਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।ਖੈਰ ਗੱਲਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨੇ,ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਾਂਗੇ।ਫਿਲਹਾਲ ਨਵੀਨ ਕਾਲੀਆ ਵਲੋਂ ਲਿਖੀ ਰਪਟ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਹੋਈਏ।-ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਕਰਫਿਊ
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਰਕਿਆ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੌਂ ਫਰੋਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਐ।ਇਸ ਵਾਰ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫਿਲਮਕਾਰ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ।ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਜੋ ਕੀ ਅਕਸਰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕਾਰਨ ਚਰਚਾ 'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਆਏ ਨੇ।ਖਾਸਤੌਰ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਘਰੇਲੂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ,ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇਬਾਣੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਿਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਨੌਜਵਾਨ ਤਬਕੇ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਐ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪਰਦੇ ਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਹ ਵਿਖਾਈ।ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ,ਪਛਾਣ ਤੇ ਹੋਂਦ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ।

ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਕੀਤਾ।ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ 'ਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੁਟਿੰਗ ਦਾ ਕੰਮ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।ਭੱਟ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਇਮਰਾਨ ਜ਼ਾਹਿਦ ਨੂੰ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਐ। ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਜ ਦਾ ਸਿਨੇਮਾ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਐ।ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਮਰਾਨ ਜ਼ਾਇਦ ਜੋ ਕੀ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਐ।ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਇਸ ਰੋਲ ਨੂੰ ਪਾਕੇ ਜਿਥੇ ਖੁਸ਼ ਐ ਉਥੇ ਹੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰੇਗਾ।ਜ਼ਾਇਦ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਤਾ ਜੋਂ ਮਰਹੂਮ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਗੂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓ ਜਾਣ ਸਕੇ।ਇਮਰਾਨ ਜ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲਾਂ ਥੀਏਟਰ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁਕਿਆ ਐ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ 'ਤੇ ਅਜੈ ਭਾਰਦਵਾਜ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ''ਏਕ ਮਿੰਟ ਕਾ ਮੌਣ '' ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ।ਅਜੈ ਨੇ ਵੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੇਹਤਰੀਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ।ਹੁਣ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਰਾਹ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹੇਸ਼ ਭੱਟ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਰਹੇਗਾ।ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਐ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮਿਆਰੀ ਫਿਲਮ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਰੂ ਬ ਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਐ।

ਚੰਦੂ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਕਈ ਵਾਰ ਕੋਈ ਅਵਾਜ਼ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰੁਖ ਹੀ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਐ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੰਨੀ੍ਹ ਪਏ ਸ਼ਬਦ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਸੋਚ ਸੋਚਣ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ।ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਸੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀ ਅਵਾਜ਼।ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਚੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਇਹ ਉਹ ਚੰਦੂ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਸ਼ਣ, ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਫਿਰ ਟਿੱਪਣੀ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸਨ।ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਹਾਰ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਸੰਜੀਦਾ ਸੋਚ ਵਾਲਾ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਿਸਨੇ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਰਾਹ ਚੁਣਦਿਆਂ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ।ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਸੀ ਇਸ ਵਿਅਕਤੀ 'ਚ ਬਤੌਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿਆਸੀ ਵਧੀਕੀਆਂ ਤੇ ਗਹਿਰੀ ਸਮਝ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨਾਲ ਜੁਝਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭਿੜਣ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ।ਜੇ ਐਨ ਯੂ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਹਾਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ 'ਚ ਆਪਣੀ ਪੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਪ੍ਰਦਾਸ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੋਇਆ।'80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਮੱਧ 'ਚ ਚੰਦੂ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਅੇਲ ਐਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਘ ਆਲ ਇੰਡਿਆ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਵਾਇਸ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਿਆ।ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਆਗੂ ਵੱਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਣਦੇਹੀ ਨਾਲ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਰੱਖੀ।

ਸਿਵਾਨ 'ਚ ਇਕ ਗਰੀਬ ਤੇ ਪਛੜੇ ਪਰਿਵਾਰ 'ਚ ਜੰਮੇ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਜੇ ਐਨ ਯੂ 'ਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਐਮ ਐਲ ਦਾ ਲੜ੍ਹ ਫੜਿਆ ਸੀ।ਆਇਸਾ 'ਚ ਵੀ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ।ਕਈ ਵਾਰ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਹੁਦਿਆ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਵਾਰ ਉੇਸ ਨੇ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ।ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਨਿਜੀਕਰਨ ਨੀਤੀ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਢਾਚੇ 'ਚ ਨੇੜਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਲੰਭਦਾ ਤੇ ਉਨਾਂ 'ਚ ਸਫਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ।1995 'ਚ ਕੋਰੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਿਉਲ 'ਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਯੂਥ ਕਾਨਫਰੈਂਸ 'ਚ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਤੀਜੇ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਰੱਝ ਕੇ ਵਰ੍ਹਿਆ।ਇਕ ਸਮਾਂ ਜੇ ਐਨ ਯੂ ਗੁਜਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਐਮ ਐਲ ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਮੁੜਣ ਦਾ ਫੈਸਲ ਲਿਆ।ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਿਹਾਰ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸਮੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਐਮ ਐਲ ਦੇ ਹੱਕ ਨਹੀ ਰਹੇ।ਸੂਬੇ ਦੇ ਹੋਰਾਂ ਸਿਆਸੀ ਦਲਾਂ ਨੇ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਐਮ ਐਲ ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ ਚੋਂ ਜੜੋਂ ਮੁਕਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤਿਆ।ਕਈ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਅਖੀਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਸੂਬੇ 'ਚ ਵਾਪਸੀ ਰਾਸ ਨਾ ਆਈ ਤੇ 31 ਮਾਰਚ 1997 ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਥੀ ਪਾਰਟੀ ਵਰਕਰ ਸ਼ਾਮ ਨਰਾਇਨ ਯਾਦਵ ਨਾਲ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੂੰ ਸਿਵਾਨ 'ਚ ਨੁੱਕੜ ਮੀਟਿੰਗ ਦੋਰਾਨ ਸ਼ਰੇਆਮ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ।ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਦੀ ਮੌਤ ਜੇ ਐਨ ਯੂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਧੱਕਾ ਸੀ।ਇਥੋਂ ਮੌਤ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਉਤਰ ਆਏ,ਇਥੋਂ ਤਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਹੀ ਬਿਹਾਰ ਭਵਨ ਦਾ ਘੇਰਾਓ ਕੀਤਾ।ਇਨਸਾਫ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜੋ ਅੱਜ ਤੀਕ ਜਾਰੀ ਐ।

ਨਵੀਨ ਕਾਲੀਆ
ਲੇਖਕ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।