ਪੱਤਰਕਾਰੀ, ਯੁੱਧ, ਮੁੱਲ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ

ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆਈ ਪੱਤਰਕਾਰ ਜੌਹਨ ਰਿਚਰਡ ਪਿਲਜਰ (ਜਨਮ 9 ਅਕਤੂਬਰ 1939) ਆਜ਼ਾਦ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਉੱਪਰ ਥੋਪੀਆਂ ਨਹੱਕੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਤੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਕੇ ਆਲਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਜਹੇ ਸ਼ਿਕਾਗੋ 'ਚ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਤਕਰੀਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਫਰੋਲਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੱਥਾਂ ਸਹਿਤ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੀਡੀਆ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਇਕ ਅਦਿੱਖ ਸੱਤਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਕਰੀਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ 'ਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਲੋਂ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਿੰਨਾ ਅਧੂਰਾ ਅਤੇ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਹੈ।-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ

ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ‏ਹੈ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੇਰੀ ਅਗਲੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਵੀ ‏ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਭੇਖ ਧਾਰਕੇ ਚਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਕੂੜ-ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਭਾਵ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾਉਣ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਲੋਂ ਯੁੱਧ ਬਾਰੇ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗਾ। ਲੋਕ-ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਪਿਤਾਮਾ ਐਡਵਰਡ ਬਰਨਜ਼ ਨੇ ਇਕ ਅਦਿੱਖ ਹਕੂਮਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਸਲੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪੱਤਰਕਾਰੀ, ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਕਰੀਬ ਅੱਸੀ ਵਰੇ• ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਖੋਜ ਹੋਈ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਕਾਢ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੈੱਸ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕ 'ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ'' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸਦੀ ਖੋਜ ਹੋਈ। ਵੱਡੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪ੍ਰੈੱਸ ਲਈ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਪ੍ਰਵਾਨਤ, ਸਥਾਪਤ ਸੱਤਾ ਦਾ ਥੰਮ-ਵਾਸਤਵਿਕ, ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ-ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਖੋਹਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਰਾਖ਼ਦਿਲ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਘੁੱਟੀ ਪਿਆਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹੱਕ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਬਰਟ ਮੈਕਚੇਸਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ''ਸਭ ਬਕਵਾਸ ਹੈ''।

ਜਨਤਾ ਜੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦੀ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹੋਣ ਲਈ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਉਹ ਦੇਣਗੇ ਉਹ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਚਾਲਤ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਾਰੀਕ ਦਾ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਚੁੱਕ ਲਓ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਖ਼ਬਰਾਂ-ਬਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ-ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘੋਖ ਕਰੋ, ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਪਤ ਹਿੱਤ ਹੀ ਭਾਰੂ ਹਨ। ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਇਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਅਲੱਗ ਸੀ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਅੱਪਵਾਦ ਸੀ। ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ 'ਚ ਜੂਡਿਥ ਮਿਲਰ ਨੇ ਜੋ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜ਼ਰਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ। ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਭੱਜਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰ ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਕੂੜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਧਾਰਤ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ 'ਚ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਫਿਰ ਵੀ ਮਿਲਰ ਵਲੋਂ ਅਧਿਕਾਰਤ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਸੌੜੇ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੱਟ ਲਾਉਣਾ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਕਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਮਵਰ ਰਿਪੋਰਟਰ ਡਬਲਯੂ ਐੱਚ ਲਾਰੰਸ ਜਿਸਨੇ ਅਗਸਤ 1945 'ਚ ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਉੱਪਰ ਸੁੱਟੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬੰਬਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨ 'ਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸੀ ''ਹੀਰੋਸ਼ੀਮਾ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੌਰਾਨ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟੀਵਿਟੀ ਨਹੀ ਹੋਈਂ' ਅਤੇ ਇਹ ਕੋਰੀ ਗੱਪ ਸੀ।

ਜ਼ਰਾ ਗ਼ੌਰ ਕਰੋ ਕਿ ਇਸ ਅਦਿੱਖ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿਵੇਂ ਵਧਦੀ ਗਈ। 1983 'ਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਲਮੀ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਮਾਲਕ 50 ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਸਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਮਰੀਕੀ ਸਨ। 2002 'ਚ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨਾਂ ਘਟਕੇ ਨੌ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਅੱਜ ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜ ਹੀ ਹਨ। ਰੂਪਰਟ ਮਡਰੋਕ (ਮਡਰੋਕ ਦਾ ਨਿਊਜ਼ ਕਾਰਪ ਮੀਡੀਆ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ 175 ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਫਾਕਸ ਟੀਵੀ ਨੈੱਟਵਰਕ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਚੈਨਲ ਨੈੱਟਵਰਕ, 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਫਿਲਮ ਸਟੂਡੀਓ, ਹਾਰਪਰ ਕਾਲਿਨਜ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਸਮੇਤ ਵਿਆਪਕ ਮੀਡੀਆ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ-ਅਨੁਵਾਦਕ) ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਵਰਿਆਂ 'ਚ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਮੀਡੀਆ ਖਿਡਾਰੀ ਹੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕੰਪਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਸੱਤਾ ਦਾ ਇਹ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ 'ਚ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਤਰ•ਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੱਕ ਫੈਲਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਣ ਮੌਲਿਕ, ਅਸਲੀਅਤ ਅਧਾਰਤ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਅਮਰੀਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇਖੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਬੀ ਬੀ ਸੀ 1922 'ਚ, ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪੈੱਸ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਣ ਤੋਂ ਥੋੜ•ਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੇ ਬਾਨੀ ਜੌਹਨ ਰੀਥ ਸਨ ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮੂਲ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਹੈ। ਉਸੇ ਵਰ•ੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਆਮ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਟੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਡਰ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਓਦੋਂ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਬਹੁੜੀ। ਪੂਰੀ ਤਰ•ਾਂ ਗੁਪਤ ਰਹਿਕੇ ਲਾਰਡ ਰੀਥ ਨੇ ਟੋਰੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਟੈਨਲੇ ਵਾਲਡਵਿਨ ਲਈ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਰੋਧੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਈ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕੌਮ ਦੇ ਨਾਂ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਇੰਞ ਇਕ ਪੂਰਨਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਇਕ ਅਸੂਲ ਸੀ: ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਿਧਾਂਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਸੱਤਾ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਓਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪੱਲਾ ਘੁੱਟਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਲੈ ਲਓ। ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਦੋ ਅਧਿਐਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਅਧਿਐਨ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਨੇ ਇਰਾਕ ਜੰਗ ਦੀ ਕਵਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਮਹੂਰੀ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਦੋ ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਥਾਂ ਹੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਏ ਬੀ ਸੀ, ਐੱਨ ਬੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੀ ਬੀ ਐੱਸ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਰੋਧੀ ਕਵਰੇਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸੀ। ਵੇਲਜ਼ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤਾ ਦੂਜਾ ਅਧਿਐਨ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ 'ਚ, ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵਲੋਂ ਜਨਤਕ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ 90 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਹਵਾਲਿਆਂ 'ਚ ਇਹੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਸੱਦਾਮ ਕੋਲ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹਥਿਆਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਸੀ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਅਤੇ ਬਲੇਅਰ ਠੀਕ ਸਨ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਖੁਫ਼ੀਆ ਏਜੰਸੀ ਐੱਮ-ਆਈ 6 ਨੇ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਮੀਡੀਏ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ। ਐੱਮ ਆਈ-6 ਦੇ ਏਜੰਟਾਂ ਵਲੋਂ ਘੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਮਾਸ ਅਪੀਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੱਦਾਮ ਦੇ ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਪਤ ਭੋਰਿਆਂ 'ਚ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਛੁਪਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਝੂਠੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਮੁੱਦਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਐੱਮ ਆਈ-6 ਦੀ ਕੋਈ ਤੁੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੇਸ਼ੇਵਾਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਸੀ।

ਜ਼ਰਾ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਦ, ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਸਥਿਤ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਮੈਟ ਫਰੇ ਦੀ ਸੁਣੋ। ਉਸ ਨੇ ਯੂ ਕੇ ਅਤੇ ਕੁਲ ਆਲਮ ਦੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, ''ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆ 'ਚ ਚੰਗੀਆਂ, ਅਮਰੀਕੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ, ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਕਤ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਇਹ ਉਚੇਚੀ ਖ਼ਾਹਸ਼ ਹੈ।'' 2005 'ਚ, ਇਸੇ ਰਿਪੋਰਟਰ ਨੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਘਾੜੇ ਪਾਲ ਵੌਫੋਵਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਲ ਬੰਨਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਹੈ‏ ਜਿਸ ਨੂੰ ''ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਬਿਨਆਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਾਕਤ 'ਚ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਹੈ।'' ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਬੈਂਕ 'ਚ ਵਾਪਰੀ ਨਿੱਕੀ ਜਹੀ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਸਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਗਿਣਤੀ-ਮਿਣਤੀ 'ਚੋਂ ਹੋਇਆ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਜਾਇਜ਼, ਬਿਨਾ ਭੜਕਾਹਟ, ਝੂਠ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗ਼ਲਤ ਗਿਣਤੀ-ਮਿਣਤੀ ਦਾ ਸਿੱਟਾ!

ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸ਼ਬਦ 'ਭੁੱਲ' ਅਤੇ ਮੂਰਖ਼ਤਾਪੂਰਨ ਗ਼ਲਤੀ' ਆਮ ਹੀ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ 'ਅਸਫ਼ਲ' ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਹ ਦਿਖਾਉਂਦਾ‏ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝਕੇ, ਗਿਣ-ਮਿਥਕੇ, ਬਿਨਾ ਭੜਕਾਹਟ ਦੇ ਕੀਤਾ ਨਜਾਇਜ਼ ਹਮਲਾ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀਂ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਐਡਵਰਡ ਹਰਮਨ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਲੇਖ ਚੇਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸੋਚੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਮ ਬਣਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਮੀਡੀਆ ਘਸੀਆਂ-ਪਿਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਰਤੋਂ 'ਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਚੀ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਯੁੱਧ ਦੀ ਤਬਾਹੀ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸੰਤਾਪ,ਹਮਲੇ 'ਚ ਅਪਾਹਜ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਰੂਸੀ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਮਰੀਕਾ ਫੇਰੀ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਪਸੰਦੀਦਾ ਰਿਪੋਰਟ ਹੈ। ਫੇਰੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਇਨ•ਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾਚਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ੇਖੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਨ•ਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਨਣੇ ਚਾਹੇ। ਜਵਾਬ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ•ਕੇ ਅਤੇ ਨਿੱਤ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲਗਭਗ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰਾਇ ਇਕੋ ਜਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਇਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਗੁਲਾਗਾਂ (ਰੂਸ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਲਈ ਜਬਰੀ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕੈਂਪ) 'ਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਨਹੁੰਆਂ ਤੱਕ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਥੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ?''ਰਾਜ਼ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਅਕਸਰ ਹੀ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮਾਂ, ਮੀਡੀਆ ਕਾਲਜਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਰਸਾਲਿਆਂ 'ਚ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਹਿ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 24 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਪਾਦਕੀ 'ਚ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ''ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜੋ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵਿਆਪਕ ਜਨਤਕ ਵਿਰੋਧ ਨਾਲ ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਠੱਲ ਦਿੰਦੇ।'' ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਇਸ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਇਕਬਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਕੇ, ਬੁਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗ੍ਰੋਹ ਦੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਭੰਨਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਹਾਂ 'ਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਕੇ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਗ਼ਦਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਟਾਈਮਜ਼ ਨੇ ਜੋ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਉਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਜੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅੱਜ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੁੰਦੇ। ਹੁਣ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਕਈ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਮੰਨਣਾ ਹੈ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਹਿਜ਼ ਕੁਝ ਕੁ ਹੀ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਬੋਲ ਸਕਣਗੇ। ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਰਵਸੱਤਾਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਓਦੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਇਹ ਸਮਝ ਪੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿੱਪ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ 'ਚ ਮੈਂ ਚੈਕੋਸਲੋਵੈਕੀਆ ਉੱਪਰ ਗੁਪਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫਿਲਮ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਉੱਥੇ ਸਤਾਲਿਨਵਾਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਗਰੁੱਪ ਚਾਰਟਰ 77 ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜ਼ਦੇਨਰ ਉਰਬਨੇਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ''ਇਕ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸੀਂ, ਅੱਜ ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁਭਾਗੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਪੜਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਪਰ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਉੱਪਰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਪਿਛੇ ਛੁਪੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਅਤੇ ਸਤਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜ•ਨਾ ਸਿਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸਲ ਸੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

'' ਵੰਦਨਾ ਸ਼ਿਵਾ ਇਸ ਨੂੰ 'ਦੋਮ ਗਿਆਨ' ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਆਇਰਿਸ਼ ਕਾਰੀਗਰ ਕਲਾਡ ਕਾਕਬਰਨ ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ''ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ 'ਚ ਚੀਜ਼ 'ਚ ਯਕੀਨ ਨਾ ਕਰੋ''।

ਇਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਯੁੱਧ ਵਿਚ 'ਸੱਚ' ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਇੰਞ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀਅਤਨਾਮ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ 'ਐਨਕਾਊਂਟਰ' ਰਸਾਲੇ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਰਾਬਰਟ ਐਲਗੈਂਟ ਦਾ ਇਕ ਲੇਖ ਛਾਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ''ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਯੁੱਧ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਮੈਦਾਨੇ-ਜੰਗ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਛਪੇ ਹੋਏ ਪੰਨਿਆਂ, ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਪਰਦੇ ਉੱਪਰ ਹੋਇਆ''। ਉਸਨੇ ਯੁੱਧ 'ਚ ਹਾਰ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਸੂਰਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ 'ਚ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਰਾਬਰਟ ਐਲਗੈਂਟ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਲਈ 'ਮਹਾ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ' ਸੀ ਅਤੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਹੈ। ਇਰਾਕ ਵਿਚ, ਪੈਂਟਾਗਾਨ ਨੇ ਖ਼ਾਸ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਵੀਅਤਨਾਮ 'ਚ ਉਸ ਦੀ ਹਾਰ ਨੁਕਤਾਚੀਨੀ ਵਾਲੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਦੀ ਵਜਾ• ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ।

ਸੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ। ਸੈਗਾਨ 'ਚ, ਨੌਜਵਾਨ ਰਿਪੋਰਟਰ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਬਿਓਰੋ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕੰਧ ਉੱਪਰ ਬੋਰਡ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਉੱਪਰ ਕੁਝ ਭਿਆਨਕ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੀਅਤਨਾਮੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕੀ ਫ਼ੌਜੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਤਾਲੂ ਜਾਂ ਕੰਨ ਵੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਗ਼ੁਬਾਰਾਨੁਮਾ ਡੱਬੀ 'ਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ''ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਤਮੀਜ਼ ਸਿਖਾਏਗਾ''। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵੀ ਤਸਵੀਰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਛਪੀ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿਓਂ? ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦਾਚਿਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਅਤੇ ਇਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪਣਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਜਾਂ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸਤੱਹੀ ਦਲੀਲ ਮੰਨ ਲਈ। ਮੇਰਾ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਵਿਰੁੱਧ ਚੰਗੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਐਸੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਐਂਗਲੋ-ਅਮਰੀਕੀ ਦੁਨੀਆ ਸਾਰੇ ਪਾਪਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲੰਮਾ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕੋਈ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਇਹ ਕੋਈ ਸਹੀ ਰਾਹ ਤੋਂ ਭਟਕਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਯੁੱਧ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚ ਹੀ ਇਕ ਜ਼ੁਲਮ ਸੀ। ਇਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਟੋਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਦੇ ਖ਼ਬਰ ਬਣੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ 'ਹਮਲਾ' ਸ਼ਬਦ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਗੋਂ ਸੁਖਦ ਸ਼ਬਦ 'ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ' ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ, ਭਿਆਨਕ ਦੈਂਤ, ਜੋ ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਦਲਦਲ 'ਚ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ, ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਗਾਤਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ‏। ਸੱਚ ਦੱਸਣ ਦਾ ਕੰਮ ਡੇਨੀਅਲ ਇਲਸਬਰਗ ਅਤੇ ਸੈਮੂਰ ਹਰਸ਼ ਵਰਗੇ ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਪਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਕੇ ਮਾਈ ਲਾਈ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਸੱਚੀ ਦਾਸਤਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਗੇ। ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿਚ 16 ਮਾਰਚ 1968 ਨੂੰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਮਾਈ ਲਾਈ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ 649 ਰਿਪੋਰਟਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਦੋਵੋਂ ਥਾਈਂ, ਗਿਣ-ਮਿੱਥਕੇ ਅਪਣਾਈਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਤਹਿਤ ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿਚ, ਦਹਿ-ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਉਜਾੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਮੁਕਤ ਖੇਤਰ ਬਣਾਏ ਗਏ; ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਾਲ ਫੰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਰਾਕ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਲੋਂ ਥੋਪੀ ਆਰਥਕ ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਪੰਜ ਲੱਖ ਬੱਚੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਦੋਵੇਂ ਥਾਈਂ ਜਾਣ-ਬੁੱਝਕੇ ਤਜਰਬੇ ਕਰਨ ਲਈ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤੇ ਗਏ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਾਇਣ ਏਜੰਟ ਔਰੈਂਜ ਨੇ ਵੀਅਤਨਾਮ 'ਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਅਤੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ 'ਹੇਡਸ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ (ਅਮਰੀਕੀ) ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਬਦਲਕੇ ਇਸਦਾ ਕੂਲਾ ਨਾਂ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਰੈਂਚ ਹੈਂਡ ਧਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ। ਇਹ ਵੱਧ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਰਾਕ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕੀ ਰਿਹਾ। ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜ•ੀ ਫਿਟ-ਲਾਹਣਤ ਪਾਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਬਰੈਂਡ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਵੀਅਤਨਾਮ ਯੁੱਧ ਉੱਪਰ ਬਨਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਵਿਸਤਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਮਲ ਜੋ ਸੋਚੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਹਾਂ, ਕੁਝ ਫਿਲਮਾਂ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਰੁਖ਼ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਧੁੜਕੂ ਉੱਪਰ ਕੇਂਦਰਤ ਰਹਿਣ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨ ਸਨ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮੁਢਲੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਕਲਾਸਿਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਹੈ 'ਡੀਅਰਹੰਟਰ', ਜਿਸਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਪੀੜਤ ਹੈ, ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਮਰੀਕੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਪੂਰਬ ਦੀ ਵਹਿਸ਼ਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬਿਹਤਰੀਨ ਮੁਹਾਰਤ ਦਿਖਾਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਾਤਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡੀਅਰਹੰਟਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਹਾਰਤ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਿਭਾਅ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਫਿਲਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਚੀਕਣ ਲਈ ਮੈਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਓਲੀਵਰ ਸਟੋਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਪਲਾਟੂਨ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿਰੋਧੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਇਨਸਾਨ ਵੀਅਤਨਾਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਝਲਕੀਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਵੀ ਅੰਤ 'ਚ ਅਮਰੀਕਣ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ 'ਪੀੜਤ' ਹੋਣ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਨੂੰ ਕੀਤਾ।

ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਲਈ ਬੈਠਣ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਗ੍ਰੀਨ ਬੈਰੈਟਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਪੜ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਕਿ ਜੌਹਨ ਵਾਏਨ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਫਿਲਮ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗ੍ਰੀਨ ਬੈਰੈਟਸ ਦੀ ਜੌਹਨ ਵਾਏਨ ਮੈਂ ਸੰਨ 1968 ਦੇ ਇਕ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਮੌਂਟਗੁਮਰੀ ਅਲਬਾਮਾ 'ਚ ਦੇਖੀ ਸੀ। (ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਬਦਨਾਮ ਗਵਰਨਰ ਜਾਰਜ ਵੈਲੇਸ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸੀ।) ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਤੋਂ ਮੁੜਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਤਬਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਐਨੀ ਵਾਹਯਾਤ ਫਿਲਮ ਹੈ। ਆਖ਼ਿਰ ਮੈਂ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗਿਆ, ਅਤੇ ਹੱਸਦਾ ਰਿਹਾ, ਹੱਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਠੰਢ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜਕੜ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਾਥੇ, ਜੋ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਘੁਮੱਕੜ ਸੀ, ਕਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ''ਚੱਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨਰਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀਏ ਅਤੇ ਇਥੋਂ ਇੰਞ ਭੱਜੀਏ ਜਿਵੇਂ ਨਰਕ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਹਨ''। ਹੋਟਲ ਮੁੜਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਰੀ ਵਾਟ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਇਕ ਜੌਹਨ ਵਾਏਨ ਨੇ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੜਨੀ ਪਈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਾਏਨ ਦੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਨੂੰ, ਜਾਰਜ ਬੁਸ਼ ਅਤੇ ਡਿਕ ਚੈਨੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅੱਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ, ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਲੈਂਦੇ ਵਕਤ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੇਰੌਲਡ ਪਿੰਟਰ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸੇ ਦੀ ਟੂਕ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ, ''ਸਤਾਲਿਨ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਸ ਵਿਚ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਵਹਿਸ਼ਤ, ਵਿਆਪਕ ਜ਼ੁਲਮ, ਆਜ਼ਾਦ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਬੇਰਹਿਮ ਦਮਨ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚਲ ਗਿਆ ਜਦਕਿ ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਜ ਦੇ ਜੁਰਮ ਮਸਾਂ ਸਤੱਹੀ ਰੂਪ 'ਚ ਹੀ ਦਰਜ ਹੋਏ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਛੱਡੋ।'' ਅੱਜ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ 'ਚ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਦੀ ਵਜਾ• ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਅਮਰੀਕੀ ਸੱਤਾ ਹੀ ਹੈ। ''ਪਰ'' ਪਿੰਟਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ''ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਕਦੇ ਵਾਪਰਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਦੇ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਮਾਅਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ। ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ।'' ਪਿੰਟਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਤੇ ਵਧੇਰੇ ਝੰਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਕੰਬੋਡੀਆ ਬਾਰੇ ਕਈ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਈਅਰ ਜ਼ੀਰੋ : ਦ ਸਾਈਲੈਂਟ ਡੈਥ ਆਫ ਕੰਬੋਡੀਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੈਂ ਅਮਰੀਕੀ ਬੰਬਾਰੀ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ 'ਚ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜੋ ਪੋਲ ਪੋਟ ਦੇ ਉੱਭਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸੀ। ਨਿਕਸਨ ਅਤੇ ਕਿਸਿੰਜਰ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਪੋਲ ਪੋਟ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਲਾਇਆ। ਸੀ ਆਈ ਏ ਦੀਆਂ ਰਪਟਾਂ ਤੱਕ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੀ ਬੀ ਐੱਸ (ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਿੰਗ ਸਰਵਿਸ) 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਈਅਰ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਪੀ ਬੀ ਐੱਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਆਪਸ 'ਚ ਕੁਝ ਬੁੜਬੁੜਾਏ। ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਆਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ''ਜੌਹਨ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਫਿਲਮ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਨੇ ਪੋਲ ਪੋਟ ਲਈ ਲੀਹ ਪਾਈ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹਾਂ।'' ਮੈਂ ਆਖਿਆ, ''ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਬੂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ?'' ਮੈਂ ਸੀ ਆਈ ਏ ਦੇ ਕਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਟੂਕਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, 'ਇੰਞ ਨਹੀਂ ਹੈ‏, ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁੰਨ ਕਮੇਟੀ ਅੱਗੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ''।

ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ''ਪੱਤਰਕਾਰ ਜੱਜ'' ਸ਼ਾਇਦ ਜਾਰਜ ਔਰਵੈਲ ਵਲੋਂ ਖੋਜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੋਲ ਪੋਟ ਵਲੋਂ ਕੰਬੋਡੀਆ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਤੇ ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਉਸਨੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੀ ਬੀ ਐੱਸ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਫਿਰ ਕਦੇ ਇਸ ਦੀ ਉੱਘ-ਸੁੱਘ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਈਅਰ ਜ਼ੀਰੋ ਤਕਰੀਬਨ 60 ਮੁਲਕਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਭਰ 'ਚ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਇਹ ਕਦੇ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਕੰਬੋਡੀਆ ਉੱਪਰ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਪੰਜ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪੀ ਬੀ ਐੱਸ ਦੇ ਇਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਡਬਲਯੂ ਨੈੱਟ ਉੱਪਰ ਦਿਖਾਈ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਇਹ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ 1 ਵਜੇ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਇਕੋ ਇਕ ਸ਼ੋਅ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਜਦੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਇਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਿੰਨੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹ ਬਸ ਇਕ ਇਨਾਮ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਸੀ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇਰਾਲਡ ਪਿੰਟਰ ਦਾ ਆਕੀ ਸੱਚ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਰਮਿਆਨ ਸਬੰਧ ਦਰਸਾਇਆ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਲਈ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸਦੀ ਕਦੇ ਰਿਪੋਰਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੀਡੀਆ ਯੁਗ ਦੀ ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਅੱਜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਗੁੱਝਾ ਭੇਦ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਅਮਰੀਕਣ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਯਕੀਨਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਇਹੀ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਗਰੋਹ ਪੁਆੜੇ ਦੀ ਜੜ• ‏ ਹੇ। ਤੇ ਹਾਂ, ਬੁਸ਼ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਗਰੋਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ‏ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਬੁਸ਼ ਵਗੈਰਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅੱਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਰਿਪਬਲਿਕਨਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਦਾਰ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੁੱਧ ਵਿੱਢੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਜ਼ਾਮਨੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਯੁੱਧ ਦਾ ਘਾੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। ਸਾਡੇ ਇਥੇ ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜੋ ਬਰਤਾਨੀਆ 'ਚ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਚਲਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਬਲੇਅਰ, ਜੋ ਐਲਾਨੀਆ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਹੈ, ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਵੱਧ ਯੁੱਧ 'ਚ ਝੋਕਿਆ ਹੈ। ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਜੋਟੀਦਾਰ ਜਾਰਜ ਬੁਸ਼ ਹੈ ਪਰ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ੂੰਖਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਲਿੰਟਨ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਬਲੇਅਰ ਦਾ ਗੱਦੀਨਸ਼ੀਨ ਗਾਰਡਨ ਬਰਾਊਨ ਵੀ ਕਲਿੰਟਨ ਅਤੇ ਬੁਸ਼ ਦਾ ਭਗਤ ਹੈ। ਇਕ ਦਿਨ ਬਰਾਊਨ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, 'ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦੇ ਦਿਨ ਹੁਣ ਲੱਦ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ''। ਬਲੇਅਰ ਅਤੇ ਕਲਿੰਟਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬਰਾਊਨ ਵੀ ਇਸ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਯੁੱਧ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ; ਕਿ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਹੇਠ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਕਾਲ, ਭੁੱਖਮਰੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਜੋ ਦਹਿ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਉਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਓ। ਜਿਵੇਂ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਮਰਾਜ 'ਚ ਜੋ ਦਹਿ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਤੇ ਬਲੇਅਰ ਵਰਗੇ ਉਸਦੇ ਵਾਰਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਿਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਖਵਾਲੇ ਹਨ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਤ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੀ ‏ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਲਾ ਪੜਿ•ਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਉਦਾਰਵਾਦ। ਮੈਂ ਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰਾਂ• ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ, ਸ਼ਰੇਆਮ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ•ੇ ਗਏ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਕੁਲ ਖਪਤਵਾਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੱਚੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਾਂ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਦਾਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਇਕੋ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਦਾਰਵਾਦ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪਤਵੰਤੇ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਤਵੰਤਾ ਵਰਗ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਚੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਪ੍ਰੋਸ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਸਦਾ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਯੁੱਧ ਵਿਰੋਧੀ ਗੱਠਜੋੜ, ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਫਾਰ ਪੀਸ ਐਂਡ ਜਸਟਿਸ, ਦੀ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਟੂਕ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਜਹੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ''ਡੈਮੋਕਰੇਟ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ।'' ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਮੁਰਾਦ ਵੀਅਤਨਾਮ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਾਨਸਨ ਨੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿਚੋਂ ਫ਼ੌਜ ਓਦੋਂ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੋਟ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਵਾਪਰਿਆ ਇੰਞ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੀਅਤਨਾਮ 'ਚੋਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਾਕੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ। ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਵੀਅਤਨਾਮ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਲਾਊਸ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬਾਰੀ 'ਚ ਮਾਰਿਆ। ਇਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਇਰਾਕ 'ਚ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਵਰਿ•ਆਂ 'ਚ ਬੰਬਾਰੀ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅਤੇ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਅਤੇ ਇਸ ਬੰਬਾਰੀ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕੀਹਨੇ ਕੀਤਾ? ਇਹ ਕਲਿੰਟਨ ਵਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। 1990ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਲਿੰਟਨ ਨੇ ਇਰਾਕ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਪਰ ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕੀਤੀ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਨਰਮ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਖੇਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਉਸਨੇ ਇਰਾਕ ਦੀ ਮੱਧਯੁਗੀ ਨਾਕੇਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਆਰਥਕ ਪਾਬੰਦੀਆਂ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਲੱਖ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਹਿ ਲੱਖਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜੋ ਰਿਕਾਰਡ 'ਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵੀ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਲਗਭਗ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਜੌਹਨ ਹਾਪਕਿਨਜ਼ ਸਕੂਲ ਆਫ ਪਬਲਿਕ ਹੈਲਥ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਅਧਿਐਨ 'ਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਦ 6 ਲੱਖ 55 ਹਜ਼ਾਰ ਇਰਾਕੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਹੈ ਇਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਲੇਅਰ ਹਕੂਮਤ ਇਨ•ਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹਨ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਲੇਖਕ ਲੇਸ ਰਾਬਰਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਫ਼ੋਰਡਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਰਵਾਂਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ। ਰਾਬਰਟ ਵਲੋਂ ਦਿਲ ਦਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਇਕ ਸਾਲਮ ਪੀੜ•ੀ ਦੇ ਜਥੇਬੰਦ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕਾਂਡ 'ਚ ਕੀ ਚੰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੇਰਾਲਡ ਪਿੰਟਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ''ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕੋਈ ਮਾਮਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ‏ਹੈ''।ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੁਸ਼ ਦੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸੀ ਆਈ ਏ ਨੇ ਓਸਾਮਾ ਬਿਨ ਲਾਦੇਨ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਲਿੰਟਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਤਾਲਿਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁੱਝੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੀ ਆਈ ਏ ਵਿਚ ਆਹਲਾ ਮਿਆਰੀ ਸਬਕ ਵੀ ਪੜ•ਾਏ ਗਏ, ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਬਾਰੇ ਆਮ ਹੀ ਅਣਜਾਣਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਤੇਲ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਉਸਾਰਨ 'ਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਤੇਲ ਕੰਪਨੀ ਯੂਨੋਕੋਲ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਿਬਾਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਖੁਫ਼ੀਆ ਭਾਈਵਾਲੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਲਿੰਟਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਇਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ''ਤਾਲਿਬਾਨ ਔਰਤਾਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹ ਰਹੀ ਹੈ'' ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ''ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਸੂਰਤ 'ਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ''। ਇਸ ਦੇ ਪੁਖ਼ਤਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਬੁਸ਼ ਨੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜੋ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਉਹ 9/11 ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁਲਾਈ 2001 'ਚ ਹੀ ਤੈਅ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ 'ਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ, ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟਰ, ਲੰਦਨ ਸਥਿਤ ਗਾਰਡੀਅਨ ਦੇ ਜੋਨਾਥਨ ਸਟੀਲ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਛਾਣਬੀਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ 20000 ਨਾਗਰਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਫ਼ਲਸਤੀਨ ਦੀ ਮਿਆਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ, ਅਖੌਤੀ ਉਦਾਰ ਖੱਬਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਕਾਰਨ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਹਮਾਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਇਸਰਾਇਲ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਤਹੱਈਆ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਤਾਕਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੀ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼, ਐਸੋਸੀਏਟ ਪ੍ਰੈੱਸ, ਬੋਸਤਨ ਗਲੋਬ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਇਸ ਉਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਐਲਾਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਝੂਠ ਹੈ। ਹਮਾਸ ਨੇ ਦਸ ਸਾਲ ਲਈ ਯੁੱਧਬੰਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਸ ਦੀ ਤਕਰੀਬਨ ਰਿਪੋਰਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਹਿਮ ਇਹ ਕਿ ਹਮਾਸ 'ਚ ਪਿਛਲੇ ਵਰਿ•ਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸਰਾਇਲ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਅਤੇ ਇਸਰਾਇਲ ਨੇ ਤਾਂ ਫ਼ਲਸਤੀਨ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਹੀ ਖਾਧੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫ਼ਲਸਤੀਨ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਗਲਾਸਗੋ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹਲਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਰਤਾਨੀਆ 'ਚ ਟੀ ਵੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ਕੀਤੀਆਂ। 90 ਫ਼ੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੀ ਸੋਚ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ਲਸਤੀਨੀ ਇਥੇ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਡੈਨੀ ਸ਼ੇਕਟਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ, ''ਉਹ ਦੇਖਦੇ ਬਥੇਰਾ ਹਨ, ਪਰ ਜਾਣਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ''।

ਅਜੋਕੀ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਯੂਰਪ 'ਚ ਅਖੌਤੀ ਅਮਰੀਕੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤੀ ਢਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨੀਵਾਂ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਥੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਤਿਨ ਇਕ ਨਵੀਂ ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰੋਕੀ ਲਾਲਸਾ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਹੋਈ‏ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਪੂਰੀ ਤਰ•ਾਂ ਵਿਕਸਤ ਨਵਾਂ ਅਮਰੀਕੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਹਥਿਆਰ ਲਿਆਉਣਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਵਾਇਤੀ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਯੁੱਧ ਦਰਮਿਆਨ ਨਿਖੇੜੇ ਨੂੰ ਮੇਟਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਰਾਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੀਡੀਆ ਲਗਭਗ ਉਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਜ਼ਰਾ ਦੇਖੋ, ਬਰਾਕ ਓਬਾਮਾ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਕੌਂਸਲ ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਸਥਿਤ ਪੁਰਾਣੀ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਘਾੜਤ ਘੜਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ। ਓਬਾਮਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਚਾਹੁੰੰਦਾ ਹੈ, ''ਅਸੀਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਵਿਰੋਧੀ ਇਰਾਨ ਅਤੇ ਸੀਰੀਆ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਜ਼ਰੀਏ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ।'' ਉਦਾਰ ਓਬਾਮਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੋਰ ਸੁਣੋ, ''ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ 'ਚ ਮਹਾਂ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੇ ਪਲਾਂ 'ਚ ਸਾਡੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਮਿਸਾਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ, ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਹੇਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਲੜਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ•ੇ।'' ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਇਹੀ ਧੋਖਾਧੜੀ ਹੈ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਸੋਚ ਦੀ ਪੱਟੀ ਮੇਸ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਰ ਅਮਰੀਕੀ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕਈ ਗ਼ੈਰ-ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੱਜੇਪੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਤੱਕ, ਧਰਮਨਿਰਪੇਖ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪੰਜਾਹ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਪਲਟਾ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ•ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜਮਹੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਅਮਲ 'ਚ ਤੀਹ ਮੁਲਕਾਂ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਬੰਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਗਈਆਂ। ਬੁਸ਼ ਨੇ ਹਮਲਾ ਬਹੁਤ ਗੱਜ-ਵੱਜਕੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਠਹਿਰਾਇਆ। ਪਰ ਜਿਸ ਪਲ ਅਸੀਂ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਵਲੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕ 'ਚ ਖੜ•ਨ ਦੇ ਬਕਵਾਸ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਤਰ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ‏ਹੈ?

ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਇਕੱਠਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਅਕਸਰ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਰਗੇ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਇਕੱਠਾਂ 'ਚ ਵੀ ਇਹੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਤਜਰਬਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ ਕਹਾਉਂਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦਾ ਅਵਾਮ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਇਸ ਤਰ•ਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤਾਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਐਸਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹਾਲੇ ਕਈ ਜਮਹੂਰੀ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਦੇਣਾ ਹ‏ੈ।ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਈ ਸੱਚੀਆਂ, ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਕਤਵਰ ਚੀਜ਼ ਹਨ-ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹ‏ੈ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਬਹਿਕਾਵੇ 'ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੀਡੀਆ ਅਵਾਮ ਲਈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਾਲਿਨਵਾਦੀ ਚੈਕੋਸਲੋਵੈਕੀਆ 'ਚ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਵੀ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੈਂ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਅਵਾਮ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਕਦੇ ਵੀ ਐਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਅੱਜ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸੇਧ ਬਹੁਤੀ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਇਕ ਤਾਂ ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਬਦਲਾਂ ਬਾਰੇ ਘੋਰ ਸ਼ੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਜਾ ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ ਚੋਣਾਂ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਅਤੇ ਪਾੜਨ 'ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਅਵਾਮ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਝੀ ਵੱਧ ਅਹਿਮ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਲੋਕ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਹੀਣਤਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦੇ ਸਰਬੋਤਮ ਰਾਹ ਦੇ ਮਿੱਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਰੰਗ 'ਚ ਰੰਗੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮਿੱਥਕੇ ਬਣਾਏ ਭੈਅ ਦੇ ਹਾਲਾਤ 'ਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਨ।ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ, ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਪਣੇ ਸੰਪਾਦਕੀ 'ਚ ਸਪਸ਼ਟ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਓਂ ਆਇਆ? ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ-ਜ਼ਰਾ ਇਰਾਨ ਦੀ ਕਵਰੇਜ਼ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰ ਲਓ। ਉਹ ਸੰਪਾਦਕੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖ ਨਾਲ ਮੰਨਿਆ ਸੱਚ ਸੀ ਕਿਅਵਾਮ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਲੁੱਕਵੀਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ''ਸਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਅਰਥਾਂ'' ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸਿੱਖ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇ ਇਰਾਨ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਅਤੇ ਉੱਥਲ-ਪੁੱਥਲ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕੌਮੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਹੰਗਾਮੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਹਰ ਤਰ•ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਖ਼ਸ਼ਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੀ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ-ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਖੌਤੀ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ 'ਚ ਠੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਵਾਮ ਇਨ•ਾਂ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ 9/11 ਤੋਂ ਬਾਦ ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਦਾਮ ਹੁਸੈਨ ਅਤੇ ਅਲਕਾਇਦਾ ਦਰਮਿਆਨ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਦ ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ•ਾਂ ਨੇ ਡੈਮੋਕਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਠੱਗੇ ਜਾਣ ਲਈ ਵੋਟ ਪਾਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸੱਤਾ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਵਾਂ ਥੰਮ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਅਵਾਮੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਖੜ•ਨ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾ ਦੇਣਗੇ, ਜਵਾਬ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣਗੇ। ਹਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਹਰ ਮੀਡੀਆ ਕਾਲਜ, ਹਰ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਵਿਚ, ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਉਸਤਾਦਾਂ, ਖ਼ੁਦ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਝੂਠੀ ਸੱਚਾਈ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਜਾਰੀ ਖ਼ੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਦੇ ਦੌਰ 'ਚ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਨਿਭਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਖ਼ੁਦ ਮੀਡੀਆ 'ਚ ਇਸ ਤਰ•ਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਇਕ ਪਰੈਸਤ੍ਰੋਇਕਾ (ਖੁੱਲ•ਾਪਣ) ਦੀ ਅਗਵਾਣੂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ। ਇਹ ਸਭ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀਆਂ ਤੋੜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਰਤਾਨੀਆ 'ਚ ਕੌਮੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਘ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਰਾਇਲ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੀਡੀਆਲੈਨਜ਼ ਡਾਟ ਆਰਗ ਨਾਂ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਨੇ ਇਕੱਲੀ ਨੇ ਹੀ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਸੁਣਾਉਣੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਦਰੋਹੀ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲੀਆਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ 'ਚ ਹਰਮਨਪਿਆਰੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਟਾਮ ਫੀਲੇਅ ਦੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਲੀਰਿੰਗ ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਮਾਈਕ ਅਲਬਰਟ ਦੀ ਜ਼ੈੱਡਨੈੱਟ, ਕਾਊਂਟਰਪੰਚ ਆਨ ਲਾਈਨ, ਅਤੇ ਫੇਅਰ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੰਮਾਂ ਤੱਕ, ਮੈਂ ਇਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਰਾਕ ਉੱਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰੀਨ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਡਾਹਰ ਜਮੈਲ ਦੀ ਨਿਧੜਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋਏ ਵਾਇਲਡਿੰਗ ਵਰਗੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੱਤਰਕਾਰ, ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ ਫਲੂਜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਫਲੂਜਾ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਬਿਹਤਰੀਨ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਵੈੱਬ ਉੱਪਰ ਹੀ ਨਸ਼ਰ ਹੋਈ ਹੈ। ਵੈਨਜ਼ੁਏਲਾ 'ਚ, ਗ੍ਰੈਗ ਵਿਲਪਰਟ ਦੀ ਜਾਂਚ ਰਿਪੋਰਟ ਹੁਣ ਹਿਓਗੋ ਸ਼ਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿੱਖਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੱਧ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਕਰ ਬੈਠਿਓ, ਵੈਨਜ਼ੁਏਲਾ ਵਿਚ ਬਹੁਮੱਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਆਰ ਸੀ ਟੀਵੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਵੈਨਜ਼ੁਏਲਾ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਧੂੰਆਂਧਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਪਿੱਛੇ ਇਹੀ ਝੂਠ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਭੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਾਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹੁਣ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਦਲਾਅ ਹੈ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਮਖੌਟਾ ਬਨਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਮਨਪਿਆਰਾ, ਭਖਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾਕੇ ਸਿੱਧੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਾਗਦੇ ਰਹੋ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਟਾਮ ਪੇਨ ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ 'ਜੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਤਾਂ ਭਿਅੰਕਰ ਤੂਫ਼ਾਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ''ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਜੇਲ•'' ਕਿਹਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਹੈ।

-ਜੌਹਨ ਪਿਲਜਰ