ਦਲਿਤ-ਕਿਸਾਨ:-ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਸਾਰਤਰ ਤੋਂ ਲਹਿਰੇਗਾਗੇ ਦੇ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ ਤੱਕ

ਫੇਸਬੁੱਕ ਦਾ ਮੱਧਵਰਗੀ ਤਮਾਸ਼ਾ

ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਕਈ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਫੇਸ ਬੁੱਕ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਫੇਸਬੁੱਕ 'ਤੇ ਲੌਗ ਇਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਲਿਖੀ ਇਹ ਸਤਰ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀ ਮਿਲੀ, “ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਜਦੋਂ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ”।ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ।ਥੱਲੇ ਜਸਦੀਪ ਨੇ ਬੜੇ ਮੂਡ ਵਿਚ ਕੁਮੈਂਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ(ਤੇ ਜਦੋਂ ਜੱਟ ਦਾ ਸੀਰੀ ਹਥਿਆਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ) ਤੇ ਅੱਗੇ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤੇ ਫਿਰ ਦੋਨੇ ਕੁਮੈਂਟੋ ਕਮੈਂਟੀ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਇਸ ਦੋਸਤਾਨਾ ਘੋਲ ਵਿਚ ਹੋਰਨਾ ਵਾਂਗੂ ਮੇਰਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨੂੰ ਮਨ ਕੀਤਾ।ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਹੋ ਰਹੀ ਇਸ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਚੌੜ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਕੁਮੈਂਟ ਲਿਖ ਦਿਤਾ।ਪਰ ਮਨ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਧਰ ਹੀ ਸੋਚੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਇਸ ਪੋਸਟ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਗੱਲ ਜੋ ਹੋਰ ਸੀ ਇਹਨਾਂ ਕੁਮੈਂਟਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਰ ਸੀ ਤੇ ਦੋਹੇਂ ਗੱਲਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਨ।ਫਿਰ ਇਸੇ ਸੋਚ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਓਧਰ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀਂ ਹਾਏ ਹੈਲੋ ਦੇ ਮੂਹਰੋਂ ਸਿੱਧਾ ਮੋੜਵਾਂ ਜਵਾਬ ਇਸੇ ਕੁਮੈਂਟ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨਤੀਜੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆਂ ਫੈਸਲਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ 'ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੂਪ 'ਚ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖੇ ਜਾਣ।

ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਰਸਮੀਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਰਸਮੀ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਵੀ ਪੈਣ ਦਾ ਮੂਡ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਹ ਲਿਖਤ ਓਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਛੇੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਚੌਖਟੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਓਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ,ਜੋ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਹਨ।ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਛੇੜਨ ਲਈ ਹੈ ਜਿਨਾਂ ਨਵੇਂ ਤਜਰਿਬਆਂ ਨੂੰ ਅਹੁਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਅਮਲਾਂ 'ਚੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸੀਰੀਅਸ ਵਰਕ ਲਈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨੈਗਿਟਿਵ ਮਾਹੌਲ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ।ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਕਿ ਜੋ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਸੱਚ ਲੱਭਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੀਲ ਹੁੱਜਤ ਦੇ ਛਿਤਰੋ ਛਿਤਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੱਦਾ ਹੈ।

ਪੋਸਟ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਬਹਿਸ ਨੂੰ ਪੜਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਮਕੈਨੀਕਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।ਘੜੇ ਘੜਾਏ ਚੌਖਟਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ,ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ,ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਾਂਗੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਹਿਸ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹਿਸਣ ਲਈ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਨਤੀੌਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਹਲ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸੱਤਿਆਨਾਸ।

ਸੋ ਮਿਤਰੋ ਜਸਦੀਪ ,ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਮੂਡ (ਪਰ ਦਿਲਕਸ਼)ਵਾਲਾ ਤੇਜਾ ਇਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ।ਤੇਜੇ ਦੇ ਦੋਹੇਂ ਕੁਮੈਂਟ ਚੰਗੇ ਲੱਗੇ ਇਕ ਤਾਂ ਕਿ “ਜੇ ਹਥਿਆਰ 10-15 ਕਿਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ ਤਾਂ ਫੈਸ਼ਨ ਹੈ ਜੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ”।ਤੇ ਦੂਜਾ “ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ” ਪੜ ਕੇ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਆ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਰੀ ਸਿੱਧੀ ਗਿਟਿਆਂ ਚ।


ਜਸਦੀਪ ਜਦੋਂ ਇਹ ਕੁਮੈਂਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਸੀਰੀ ਹਥਿਅਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਦਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਕਿ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਰਾਜ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਜਬਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਾਫ ਹੋ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ।ਪਰ ਮਸਲਾ ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਨੇ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਉਹ ਗੀਤ “ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਜੱਟ ਰੋਵੇ” ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਦਿਤੀ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਜਸਦੀਪ ਨੇ ਜਵਾਬੋ ਜਵਾਬੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦਲਿਤ ਤੇ ਮਜਦੂਰ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਰਲ ਗੱਡ ਕਰ ਦਿਤਾ।ਹੁਣ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਖਾਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਗੱਲ ਜੋ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜੰਮਪਲ ਕੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਘੱਟ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।ਇਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਹੋਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰਤਰ ਦੀ ਟਿਪਣੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਕ ਕਿਸਾਨ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਨਪੀੜਿਆ ਕੋਈ ਵੀ ਹਥਿਅਰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ।ਰਹੀ ਗੱਲ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਦਲਿਤ ਹੋਣਾਂ ਦੋਹੇਂ ਇਕੋ ਸਿਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਾਸੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਹਾਂ ਬਹੁਤੇ ਦਲਿਤ ਅੱਜ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਹਨ ਸਗੋਂ ਕਈ ਥਾਂਈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ ਜੋ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਰ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਜਿਵੇਂ ਸਿਰ ਤੇ ਮੈਲਾ ਢੋਣਾ ਸਿਰਫ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੇ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ।ਭਾਵੇਂ ਥੋੜੇ ਸੁਧਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ।ਪਰ ਇਸਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਲਿਤ ਹਨ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਜਦੂਰ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੈਅ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੀ ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦਲਿਤ ਵੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਮਾਨਸਿਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕਿਤੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਸਹਿਕਰਮੀ ਦਲਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜੂਨੀਅਰਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ।ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਜੇ ਸਮਝਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕੋ ਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਕਾਫੀ ਰਹੇਗੀ ।ਬਠਿੰਡੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਭੁੱਚੋ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਡੇਰਾ ਰੂੰਮੀ ਵਾਲਾ ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਲੰਗਰ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਰੰਗ ਦੇਖਕੇ ਕੋਈ ਸੇਵਾਦਾਰ ਤੁਹਾਡੀ ਬਾਂਹ ਫੜਕੇ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਫਲਾਣੇ ਲੰਗਰ ਵਿਚ ਬੈਠ।

ਮਜ਼ਦੂਰ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਦਲਿਤ ਹੀ ਹਨ ਪਰ ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਲਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਇਸ ਲਈ ਦਲਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੋਸ਼ਣ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਮਜਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੋਸ਼ਣ ਹੋਣਾ ਦੋਵੇਂ ਅੱਡ ਗੱਲਾਂ ਹਨ।ਜੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਤੇ ਦਲਿਤ ਹੋਣਾ ਇਕ ਗੱਲ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਵੀ ਦਲਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੋਹੇਂ ਇਕੱਠੇ ਸਹਿਣੇ ਪੇਂਦੇ ਨਾਂ ਕਿ ਇਕੋ ਤਰਾਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ।ਸੋ ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਸਵਾਲ ਹੈ।ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਰਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਹਾਂ ਹਿਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜਰੂਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਕਿਸਾਨੀ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।ਤੇ ਹਰ ਤਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵੱਲੋਂ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਾ ਦਿਹਾੜੀ ਦੇ ਰੇਟ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਸਲੇ ਵਿਚ ਜਸਦੀਪ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਥੇ ਕਾਸਟ ਸਿਸਟਮ ਵੀ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਕਿਸਾਨੀ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਧਿਰ ਜੱਟਵਾਦ ਕਰਕੇ ਹੀ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਬਜਾਏ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣਨ ਦੇ।ਇਹ ਜੱਟਵਾਦ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੇਂਦਾ ਹੈ।ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਸਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਲੈਬਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਕੇ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਇਸ ਲਈ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਭਲੇ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ ਜਦੋਂ ਸਾਂਝੇ ਹਿਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਯਾਰੀ ਪਵੇਗੀ।

ਇਸ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਜੋ ਦੂਸਰਾ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਪੱਖ ਜਾਂ ਘਾਟ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗੀ ਉਹ ਇਹ ਉਦਾਸੀ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ।ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਤਹਿ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੀਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਜੋ ਰੋਜ਼ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ,ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੇਬਰ ਚੌਂਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੰਦੂਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ ਜੋ ਸਾਲ ਦੇ ਉਕਾ ਪੁੱਕਾ ਪੈਸਿਆਂ ਤੇ ਸਰਦੇ ਪੁੱਜਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸੀਰੀ ਪਾਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਤਮ ਹੋਈ ਨੂੰ ਦਹਾਕੇ ਬੀਤ ਗਏ ਹਨ।ਸੀਰੀ ਪਾਲੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿਚ ਜੱਟ ਤੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੱਠੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਸਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਸੀ ਤੇ ਫਸਲ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਭਾਵੇਂ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਪੰਜ ਦਵੰਜੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਇਸ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਫਸਲ ਮਰਨ ਤੇ ਜਾਂ ਘਾਟਾ ਪੈਣ ਤੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਜੱਟ ਰੋਂਦਾ ਸੀ।ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੱਤ ਸਾਂਝੇ ਸੀ।ਹੁਣ ਵੀ ਹਿਤ ਸਾਂਝੇ ਹਨ ਪਰ ਓਸ ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਜੋ ਮਜਦੂਰ ਬਣਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੈ ਜਾਂ ਲਗਪਗ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਨਾਡ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦਾ ਖੂਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਚੂਸ ਲਈ।ਪਰ ਹੁਣ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।ਬੇਹੱਦ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਆੜਤੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧ,ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀ ਕਰਜਾ ,ਘਟਦੀ ਆਮਦਨ ਤੇ ਨਵਾਂ ਐਸ਼ ਈ ਜੈਡ ਦਾ ਦੈਂਤ।ਇਹ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਤੋਹਫੇ ਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਮੰਡੀ ਦੇ।ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਦੋਸਤਾਂ-ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਚਿਹਰੇ ਘੜਨੇ ਹਨ।ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਧਿਰ ਵੀ ਹੈ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਾਰੇ ਭਈਆ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਇਕ ਮੱਤ ਹਨ।ਇਕੱਲੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਥੇਬੰਦਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਾਫੀ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਬਿਹਾਰ ਯੂਪੀ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੀ ਨਫਰਤ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।ਸਰਵੇ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵੋ ਬਹੁਸੰਮਤੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੋਂ ਕੱਢਣ 'ਤੇ ਹੋਵੇਗੀ(ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਠੀਕ ਵਤੀਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ)।ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕੌਣ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ, ਕੌਣ ਦੋਸਤ….ਕਿਵੇਂ ਨਿਤਾਰਿਆ ਜਾਵੇ,ਮਜ਼ਦੂਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।ਕੁਝ ਫੈਸਲੇ ਸਮੇਂ ਨੇ ਕਰਨੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕੱਲਾ ਬੁੱਧੀਭੇੜ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰ ਦਰਕਾਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਾਣਿਆਂ ਪਛਾਣਿਆਂ ਰੰਗ ਕਰਮੀ ਸੈਮੂਅਲ ਜੌਹਨ,ਜਿਹੜਾ ਨਾਟਕ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਤੱਪੜਘਸੀ ਸਟਾਇਲ ਵਿਚ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਉਹਦੇ ਪਾਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਜਦੋਂ ਜ਼ਮੀਨੋ ਬਾਹਰ ਹੋ ਰਹੇ ਜੱਟ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਬੂਟਿਆ ਕੰਮੀ ਕੰਮੀਣਾਂ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਕੀ ਮੇਲ, ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਮਰਗੇ,ਜੇ ਹੁਣ ਵੇਹੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਿਆਂ ਤਾਂ ਲੱਤਾਂ ਤੋੜਦੂੰਂ” ਤੇ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਗਾਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੂਟਾ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ “ਬੇਬੇ ਯਾਰੀ ਆ ਯਾਰੀ ….ਆਏਂ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਆ ਕਿਤੇ”।ਤੇ ਜਦੋਂ ਬਾਪ ਕਰਜੇ ਦੇ ਬੋਝ ਵਿਚ ਦਿਹਾੜੀ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੂਟਾ ਬਾਪ ਦਾ ਕਰਜਾ ਉਤਾਰਦਾ ਜਮੀਨ ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖੁਦਕਸ਼ੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਸੇ ਜੱਟ ਨਾਲ ਦਿਹਾੜੀ ਜਾਣ ਲਈ ਕੌਲਾ ਚੱਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦਲਿਤ ਯਾਰ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਹੈ “ ਓਏ ਭੋਲਿਆ ਅੱਜ ਯਾਰੀ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ ਔਏ”, ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹਥਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਆੜਤੀਏ ਜੱਟ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ “ ਜੇ ਹੁਣ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਲੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਲੱਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਨਾਂ ਭੰਨਦਿਆਂ ਸਾਲੇ ਦੀਆਂ”

ਸੁਖਚਰਨਪ੍ਰੀਤ ਬਰਨਾਲਾ

ਲੇਖਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੈ।