ਗਾਂਧੀ ਜ਼ਰੀਏ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੀ ਸਿਲਵਰ ਸਕਰੀਨ

ਗਾਂਧੀ 1947 'ਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਿਫਊਜੀਆਂ ਨਾਲ(ਦਿੱਲੀ)

ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਇੱਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮੋਤੀ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੈ ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਲਈ।ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਰਿਚਰਡ ਐਟਨਬ'ਰੋ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਵਢਿਆਈ ਕਰਦੀ ਕੋਈ ਬੇਹਤਰੀਨ ਫਿਲਮ ਬਣਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਨਾਮ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸ਼ਨ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪਰਖਿਆ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਮਿਹਦਾ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੱਖੋਂ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ।ਅਸੀ ਕਿਸੇ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।ਇਹੋ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਅਖੀਰ ਰੋਕ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਹਾਲੀਵੁੱਡ 'ਚ 'ਦੀ ਪੈਸ਼ਨ ਆਫ ਕਰਾਈਸਟ,ਦੀ ਡਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ,ਬੇਨੇਹਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ 'ਤੇ ਬਣੀਆ ਹਨ।ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣੀਆ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਮੁੱਢੋ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।ਉੱਥੇ ਜਦੋਂ ਓਲੀਵਰ ਸਟੋਨ ਸਿੰਕਦਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ 'ਤੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਨਾਮ ਦੀ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤਮਾਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਬਹਿਸ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਕਾਇਦੇ 'ਚ……

ਭਾਰਤ 'ਚ ਇਹ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਧੀ ਫਿਲਮ ਤਾਂ ਸੈਂਸਰ ਦੀ ਕਾਣੀ ਅੱਖ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।ਬਚੀ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾਇਤ ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਾਂਦੇ ਹੀ ਬਿਨਾਂ ਵੇਖੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।ਆਖਰ ਵਾਟਰ,ਫਾਇਰ ਫਿਲਮਾਂ 'ਚ ਕੀ ਬੁਰਾਈ ਸੀ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੰਬੜਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਫਿਕਰ ਆਣ ਪਈ ਸੀ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗਾਂਧੀ ਅਧਾਰਤ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਮਮੂਟੀ ਸਟਾਰਰ ਫਿਲਮ ਜੋ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸਾਹਬ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ 'ਤੇ ਸੀ ਥੌੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤਾ ਸੰਵਾਦ ਤਾਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਕੀ ਫਿਲਮਾਂ ਗਾਂਧੀ-ਹਰੀਜਨ-ਸਿੱਖ-ਵੰਡ-ਇਸਲਾਮ-ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਦੰਰਭ 'ਚ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਸਿਰਫ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਵਰਤਾਰਾ-ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਲਗਾਓ-ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨੁਕਤੇ ਉੱਤੇ ਵੀ ਫਿਲਮਾਂ 'ਚ ਵਿਸ਼ੇ ਅਣਛੂਹੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਰਿਚਰਡ ਐਟਨਬਰੋ ਦੀ ਫਿਲਮ ਗਾਂਧੀ ਮਹਾਤਮਾ ਦਾ ਪੱਖ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਾਕੀ ਨੁਕਤਿਆ 'ਤੇ ਚੁੱਪ ਹੈ।ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਫਿਲਮੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਸਮਝਨ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਅਧਾਰਤ ਤਮਾਮ ਫਿਲਮਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਸਮਝਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਮਲ ਹਸਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਤ ਫਿਲਮ 'ਹੇ ਰਾਮ' ਕਈ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਣਯੋਗ ਹੈ।ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ।ਇਸ ਨੂੰ ਸੈਂਸਰ ਵੱਲੋਂ 'ਏ' ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਾ ਗਾਂਧੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ ਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੀ ਗਲਤ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਥੱਲੇ ਦਬੋਚਿਆ।ਬੇਸ਼ੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਚ ਤਾਂ ਇਹ ਫਿਲਮ ਰਲੀਜ਼ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

2000 'ਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਹ ਫਿਲਮ ਸਿਰਫ ਗਾਂਧੀ ਪੱਖ ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।ਇੱਕ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਮਰਦ ਨਾਲ ਹਮਬਿਸਤਰ ਹੋਣ ਦੌਰਾਨ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਨਾਰੀਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹੇੜਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਫਿਲਮ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਇੱਕ ਦਵੰਦ ਇੱਕ ਦੁਬਿੱਧਾ ਇੱਕ ਦੁਚਿੱਤੀ ਜੋ ਦੰਗਿਆ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਨੁੱਖ,ਦੰਗਿਆ 'ਚ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਕਰਦਾ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਪਛਤਾਵੇ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।

'ਹੇ ਰਾਮ' ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੋਲੇ 'ਹੇ ਰਾਮ' ਬਾਰੇ ਵੀ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਫਿਲਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲੇ।ਭਾਰਤ ਵੱਲੋਂ ਆਸਕਰ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ 'ਚ ਚੁਣੀ ਗਈ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਕਮਲ ਹਸਨ ਦਾ ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ।

ਇਹ ਫਿਲਮ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ (ਕਮਲ ਹਾਸਨ) ਅਤੇ ਅਪਰਣਾ (ਰਾਣੀ ਮੁਖਰਜੀ) ਦੇ ਚੁੰਭਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਵਿਚਾਰ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ।ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੂਸਰੀਆਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਬਣੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸਾ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।ਇਹ ਫਿਲਮ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਹੇ ਰਾਮ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਮਾਇਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਟਕਰਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਫਿਲਮ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਤੀਕਤਾਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵੱਲੋਂ ਲਏ ਫੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।1947 ਦੇ ਫਿਰਕੂ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਝੱਲੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਕਹਾਣੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਣ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਕੰਮਕਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਠੀਕ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇਸ਼ਾਰਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿਗੜਨ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਚੋਂ ਹੀ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਇੰਝ ਹੀ ਅੱਜ ਵੀ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਲੱਭਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਕਿ ਅਸੀ ਕੀ ਗਵਾਇਆ ਤੇ ਅਸੀ ਕੀ ਪਾਇਆ।(ਕਹਾਣੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਸੰਬਰ 1999 ਦੇ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਜਿਸ ਦੀ ਐਬੂਲੇਂਸ ਦੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੈ)ਇੱਥੋਂ ਕਹਾਣੀ ਵਰਤਮਾਨ ਤੋਂ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿਸਥਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪੁਰਾਤਣ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ(ਕਮਲ ਹਸਨ),ਅਮਜਦ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਸ਼ਾਹਰੂਖ ਖਾਨ)ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਇੱਕ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹੈ।ਕਹਾਣੀ ਇੱਥੋਂ ਕਲਕੱਤਾ(ਕੋਲਕਾਤਾ) ਨੂੰ ਤੁਰਦੀ ਹੈ।ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਖੇ ਅਪਰਣਾ ਰਾਮ(ਰਾਣੀ ਮੁਖਰਜੀ)ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਨੇ ਅਪਰਣਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ-ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਇਸ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹਨ,ਕਿਉਂ ਕਿ ਅਪਰਣਾ ਬੰਗਾਲੀ ਹੈ ਜੋ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ।ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਜੋ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਹਾ ਦੇ ਡਾਇਰੇਕਟ ਐਕਸ਼ਨ ਨਤੀਜਾ ਹਨ।ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪਰਣਾ ਦਾ ਬਲਾਤਕਾਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਵੀ ਇਸੇ ਹਵਾ 'ਚ ਵਹਿੰਦਾ ਅਪਰਣਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।(ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਮਹਾਰਤ ਦਿਖਦੀ ਹੈ)ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਖੂਨ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਪਜੀ ਹੈਵਾਨੀਅਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ,ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਹੋਂਦ ਦੀ ਗਵਾਚੀ ਰੂਹ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਨੂੰ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲਿਆ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਅਭਿਅੰਕਰ(ਅਤੁੱਲ ਕੁਲਕਰਨੀ)ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਚਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ।

ਅਭਿਅੰਕਰ-ਕੱਲ ਰਾਤ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ 
ਸਾਕੇਤ-ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਤਾਂ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਆਪਣਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਸ ਨਹੀਂ ਜੁਟਾ ਸਕਿਆ। ਅਭਿਅੰਕਰ-ਤੂੰ ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। 
ਸਾਕੇਤ-ਮੈਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ।ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਜਹ ਹੈ,ਮਕਸਦ ਹੈ,ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ।ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਦੋਸ਼ੀ ਹਾਂ। 
ਅਭਿਅੰਕਰ-ਕਤਲ ਕਰਨਾ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਫਿਰ ਤਾਂ ਯੁੱਧ ਵੀ ਜੁਰਮ ਹੈ।ਤੂੰ ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਕਰਤਵ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ।

ਇੰਝ ਦੰਗਿਆ ਦੌਰਾਨ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਪਰਾਧਬੋਧ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਚਿੰਗਾਰੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੁਖਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਚਾਰ 'ਚ ਇਹ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਝ ਇਹ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇੱਥੋਂ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਜ਼ਿਹਨ ਅੰਦਰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਗਾਰਾ ਬਣ ਨਫਰਤ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਜੋ ਗੱਲ ਬੈਠੀ ਹੈ ਉਹ ਹਰ ਉਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜੋ ਗਾਂਧੀ ਦਰਸ਼ਨ ਥੱਲੇ ਬਰਬਾਦ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੋਧੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੀ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਦੁਸ਼ਮਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਉਸ ਵਕਤ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ ਹੋਏ ਦੰਗਿਆਂ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਈ ਬੰਗਾਲ ਮੇਅਰ 'ਸੁਰਾਵਰਦੀ' ਜਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਹਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਕਸੂਰਵਾਰ ਹੈ।ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਲਿਆ ਉਸਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਰੱਖਿਆ।

ਫਿਲਮ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਮਦਰਾਸ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੈਯਥਿਲੀ (ਵਸੁੰਦਰਾ ਦਾਸ) ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹਮਾਇਤੀ ਬਨਾਮ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਹਮਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ(ਗਾਂਧੀ ਵਿਰੋਧੀ)ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਮੈਯਥਿਲੀ (ਗਾਂਧੀ ਹਮਾਇਤੀ) ਹੈ।ਕਹਾਣੀ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ 'ਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਿਆਂ ਦੀ ਹੈ।ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਮੁੰਬਈ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਸ ਵਕਤ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਹੀ ਪੱਖ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈਯਥਲੀ-ਤੁਸੀ ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹੋ?ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਕਵਰ 'ਚ ਲਪੇਟੀ ਹੈ।ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸੱਚ ਕਦੀ ਲੁਕੋਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਝੂਠ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੁਕ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। 

ਸਾਕੇਤ-(ਅਖਬਾਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ)ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਬਾਰੇ ਤੇਰੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ? (ਅਖਬਾਰ ਤੇ ਹੈਡਲਾਈਨ ਹੈ-ਬਦਲਾ ਲੈਣਾ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ) 

ਮੈਯਥਲੀ-ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਕੇਤ- ਕੀ ਠੀਕ ਐ,ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਕੇ ਕਦੋਂ ਦੇ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੇ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਅਸੀ ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਬੈਠੇ ਰਹੀਏ?

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬਾਂਦਰ ਹਨ।ਇੱਕ ਉਹ ਜੋ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ,ਦੂਜੇ ਉਹ ਜੋ ਗਾਂਧੀ ਖ਼ਿਲਾਫ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਬੋਲਣ ਤੇ ਡਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਉਹ ਜੋ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬਣਾਈ ਨਕਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਤੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਬਾਂਦਰ ਹੈ।

ਮੈਯਥਲੀ-ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬਾਂਦਰਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੈ।ਕਿ ਬੁਰਾ ਨਾ ਬੋਲੋ,ਨਾ ਦੇਖੋ ਤੇ ਬੁਰਾ ਨਾ ਸੁਣੋ।ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀ ਪੁੱਛਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਬਾਂਦਰ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ।ਕਿ ਮੈਂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬਾਂਦਰ ਹਾਂ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਰਮਿਆਨ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਫਰਕ ਹੈ।ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਮੋੜ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਧੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਗੁੱਟਾਂ ਲਈ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਿੰਦੂ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਰਵ ਦੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ 'ਚ ਗਾਂਧੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖਲਨਾਇਕ ਹੈ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਨੇ ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵੀ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਰਾਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕੇ ਹਿੰਦੂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦਾ ਗਰਭ ਕਾਇਰਤਾ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇੱਥੋਂ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ,ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਰਵਾਨਗੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਦੋਸਤ ਅਮਜ਼ਦ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਦੂ ਦਰਮਿਆਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਤਭੇਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਕੋਲ ਅਮਜ਼ਦ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਸਾਕੇਤ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।ਅਮਜ਼ਦ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇੰਝ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਪਰ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰੇਨਵਾਸ਼ ਹੋ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।ਇਸ ਦਲੀਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਓ ਪਿਛਲੇ 700 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਮਜ਼ਦ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇੰਝ ਹੈ ਤਾਂ ਮੰਨਣਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ 'ਰਾਮ' ਵੀ ਖ਼ੈਬਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ।ਅਮਜ਼ਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ,"ਇਹ ਹਵਾ ਹੈ ਇਸ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਕਿਹੜੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਦਈਏ,ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਅੱਬਾ ਮਰ ਗਿਆ,ਤੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਮਰ ਗਈ,ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਤੇਰੀ ਪਤਨੀ ਲਈ ਮਾਫੀ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਲਈ ਤੈਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।"ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਮੋੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਮਜ਼ਦ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇੱਥੋਂ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦੀ ਅੰਨੀ ਸੋਚ ਤਰਕ ਦਾ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵੱਧਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਅਮਜ਼ਦ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ੂਨੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੋਲੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਹਿਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ।ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਨੂੰ ਹੈਵਾਨੀਅਤ ਦੇ ਅਸਲ ਦਸਤੂਰ ਦੀ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਹਵਾ ਦਾ ਕਸੂਰਵਾਰ ਨਾ ਗਾਂਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਇਸ ਹਵਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਸਕੇ,ਬੱਸ ਹਾਲਾਤ ਹੀ ਕਸੂਰਵਾਰ ਸਨ।(ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਸੋਚਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਹਲਾਤ ਪੈਦਾ ਕਿੰਝ ਹੋਵੇ।ਆਖਰ ਸਿਆਸੀ ਜਵਾਬਦਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਹਲਾਤਾਂ ਦੀ ਚਾਸ਼ਨੀ 'ਚ ਭਿਉਂ ਕੇ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ।ਭਾਰਤ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਨਣਾ,ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਸੋਧਣਾ।ਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬ,ਕਸ਼ਮੀਰ,ਛਤੀਸਗੜ੍ਹ,ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਇਨਸਾਫ ਤਾਂ ਦੂਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਹਾਂ ਉਹ ਗਲਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀ ਇਸ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨਸਾਫ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ)


ਫਿਲਮ ਆਪਣੇ ਅੰਜਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਨਾਥੂ ਰਾਮ ਗੋਡਸੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਨੂੰ ਅਮਜ਼ਦ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਇਹ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬਾ ਰੁਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੋਲੀ ਖਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ।ਅਮਜ਼ਦ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਪਰ ਖੂਨ ਖਰਾਬਾ ਫਿਰ ਵੀ ਹੋਇਆ।

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਿਹਾ-ਤਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੂਨ ਖਰਾਬਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ।ਕਦੇ 6 ਦਿਸੰਬਰ 1992 ਦੀ ਬਾਬਰੀ ਮਸੀਤ,1993 ਦਾ ਮੁੰਬਈ ਧਮਾਕਾ,2009 ਦੇ ਤਾਜ਼ ਹੋਟਲ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਖੂਨ ਖਰਾਬਾ ਅਸੀ ਬਤੌਰ ਗਵਾਹ ਵੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ।ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਹੀ ਹੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਹਵਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਜਾਰੀ ਹੈ?ਫਿਲਮ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ 1999 ਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਤੀ ਮਾਹੌਲ 'ਚ ਸਾਕੇਤ ਰਾਮ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਮੌਜੂਦ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜੇ ਇੰਝ ਹੀ ਖੂਨੀ ਹਵਾ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਦੇ ਰਹੇ ਤਾ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਨਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।ਕੀ ਇਸ ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਗੋਲੀ ਹੁਣ ਕੋਈ ਹੋਰ ਛਾਤੀ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹੈ?

ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ 

ਲੇਖਕ ਨੌਜਵਾਨ ਫਿਲਮ ਅਲੋਚਕ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਨੇਮੇ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਫੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਮੌਬ-94641-41678

ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਖਾ ਗਈ....

ਨਾ ਹੁਣ ਖੂਹ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਪਾਲੀ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪਾਲ ਫਿਰ ਵੀ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ- ‘ਪਾਲੀ ਪਾਣੀ ਖੂਹ ਤੋਂ ਭਰੇ’। ਉਹ ਪਾਲੀ ਗਾਉਂਦਾ-ਗਾਉਂਦਾ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਭਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਪਰਤਣ ਦੀ ਆਸ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਬੇਆਸ ਹੈ, ਉਦਾਸ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤੁਰਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਲਾਸ਼ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਉਮਰੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪੈਲਾਂ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ। ਨਿੱਤ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸੱਥਰ ਵਿਛਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਬੂਹਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦਾ, ਆਖ਼ਰ ਕਿਸ ਦਰ ’ਤੇ ਜਾਵੇ। ਮਾਲਵਾ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਘਰ ਦੀ ਪਾਲੀ ਦੇ ਇਹੀ ਦੁੱਖ ਹਨ। ਹਰ ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਮੋਹਲਤ ਮੰਗਦੀ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਆਖ਼ਰੀ ਮੋੜ ਆ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਭਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਚਾਅ ਸਾਂਭੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਾਲੀ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਰੱਜਵੀਂ ਤਾਰੀਫ਼ ਹੋਈ। ਚਾਰ-ਚੁਫ਼ੇਰੇ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਹੋ ਗਈ, ਭੰਗੜੇ ਪੈਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੱਚਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਲਹਿਰ-ਬਹਿਰ ਹੋ ਗਈ। ਅਨਾਜ ਦੀ ਕਮੀ ਫੁਰਰ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਜਦੋਂ ਫ਼ਸਲ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ। ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਬਾਂਹ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਖੇਤ ਮਣਾਂ ਮੂਹੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਖਾਦਾਂ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੇ ਤਾਕਤ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਤਕਦੀਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ। ਕੱਤੇ ਦੀ ਕਪਾਹ ਵਾਂਗ ਪਾਲੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਖਿੜ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨੂੰ ਬਰੇਕ ਲੱਗ ਗਈ ਤਾਂ ਪਾਲੀ ਸਹਿਮ ਗਈ। ਵਕਤ ਦਾ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਖੇਤ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਰਗਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਬਕਬਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪਾਲੀ ਫਿਰ ਜਾਂਦੀ ਕਿੱਥੇ, ਖੁਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵੀ ਸੋਕਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਪਾਲੀ ਦਾ ਪਤੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੁੱਤ। ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੇ ਬਾਂਹ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਇੱਧਰੋਂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ। ਪਾਲੀ ਹਾਲੋਂ ਬੇਹਾਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਵੱਟਾਂ ’ਤੋਂ ਉਹ ਭੱਤਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ ਨੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਪੂਰੇ ਦਸ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੁੰਡੀ ਨੇ ਪਾਲੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਿੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਬੇਈਮਾਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਮਹਿੰਗੇ ਦਾਮ ਵਾਲੇ ਘਟੀਆ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸੁੰਡੀ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕੇ। ਦਮਾਮੇ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਸਾਨ ਆਖ਼ਰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਅੱਜ ਤਕ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਪਾਲੀ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਪਤੀ ਨੂੰ ‘ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ’ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਪਾਲੀ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਦੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਧਮਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਬੈਂਕ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸਾਨ ਨੇਤਾ ਨਾ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਖੇਤ ਵੀ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਨਾਂ ਲੱਗ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀ ਪੰਡ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਆਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਮਾਲੀ ਇਮਦਾਦ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਪਰ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇਗੀ- ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਹਾਲੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਲੀਆਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਰ-ਮੁੱਕ ਗਏ ਹਨ। ਪਾਲੀ ਦਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮੁੰਡਾ ਡਿਗਰੀਆਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਟੈਂਕੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਧੀ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਪਾਲੀ ਧੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੇਲ੍ਹੜੀਆਂ ਕੱਢ ਰਹੀ ਹੈ। ਤਾਹੀਓਂ ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਪਲੀਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਪਾਲੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ। ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਨਵਾਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਆਰ. ਓ. ਪਲਾਂਟ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਆਰ.ਓ. ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਉਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤਾਂ ਖੂਹਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਤਾਹੀਓਂ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂਟਾਂ ’ਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਉਣ ਮਹੀਨੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਖਤਰਾ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਾਬਲ ਵੱਲੋਂ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੋਰੀ ਧੀ ਵੀ ਹੁਣ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਸੰਧਾਰੇ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਬੈਂਕ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਇਹੋ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਈ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਲੀਤ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਤਾਹੀਓਂ ਅੱਜ ਸਬਜ਼ੀ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਲ ਵੀ। ਤਾਹੀਓਂ ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਉਦਾਸ ਹੈ।

ਪਾਲੀ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਵੀ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਸੰਗਤ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਈ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸ਼ਰਾਬ ਸਨਅਤਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀ ਛੋਟ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ। ਪਾਲੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਅੱਧ ਕੱਚੇ-ਪੱਕੇ ਘਰ ਦੇ ਮੀਟਰ ਪੁੱਟੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਛੋਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਪਾਲੀ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਪਾਲੀ ਤਾਂ ਇਕੱਲੀ ਵੋਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਚੋਣਾਂ ਵੇਲੇ ਚੰਦਾ ਵੀ ਅਤੇ ਕਬੱਡੀ ਕੱਪਾਂ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦੇ ਚੈੱਕ ਵੀ। ਪਾਲੀ ਕੋਲ ਦੇਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਾਹੀਓਂ ਪਾਲੀ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਬੁਢਾਪਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲੈਣ ਜੋਗੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਵਕਤ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਨਹੀਂ।

ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਦੀ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਤ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਚੋਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਪੰਜ ਮਰਲੇ ਦਾ ਪਲਾਟ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ। ਚੋਣਾਂ ਮਗਰੋਂ ਪਾਲੀ ਉਡੀਕਦੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮਹਿੰਗੇ ਪਲਾਟ ਸਰਕਾਰ ਸਿਆਸੀ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਪਾਲੀ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਪਾਲੀ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਵੀ ਅਤੇ ਰੇਲ ਲਾਈਨਾਂ ’ਤੇ ਵੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ-ਪੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਗਈ ਹੈ। ਬੈਠਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪਾਲੀ ਨੇ ਉੱਚੀ ਬਾਂਹ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰੇ ਹਨ। ਭੁੱਲਿਆ ਤਾਂ ਪੁੱਤ-ਪੋਤਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਉਮਰ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਹੀ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿਰਤ ਕਰਦੀ-ਕਰਦੀ ਪਾਲੀ ਬੁੱਢੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਸੁੱਖ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੀ, ਆਪਣੇ ਪੋਤਿਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਖਾਤਰ ਟੈਂਕੀਆਂ ’ਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹਨਾ ਪਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦੇ ਰਾਹ ਨਾ ਪੈਣਾ ਪਵੇ। ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪਾਲ ਸੰਨ 1959 ਤੋਂ ‘ਪਾਲੀ ਪਾਣੀ ਖੂਹ ਤੋਂ ਭਰੇ’ ਗਾਉਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। 78 ਸਾਲ ਨੂੰ ਪੁੱਜੇ ਗੁਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪਾਲ ਦਾ ਉਸੇ ਕਲਪਿਤ ਪਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੁਣ ਗੱਚ ਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਦਾ ਰਚੇਤਾ ਗੁਰਦੀਪ ਘੋਲੀਆ ਜੇ ਅੱਜ ਜਿਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਣਾ ਪੈਂਦਾ- ‘ਪਾਲੀ ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਡਰੇ’।

ਚਰਨਜੀਤ ਭੁੱਲਰ
ਲੇਖ਼ਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ।
94170-11171

ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ

''ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਾ (ਪੰਜਾਬ), ਜਲੰਧਰ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਮਫ਼ਰੂਰ ਮਾਓਵਾਦੀ ਆਗੂ ਦਰਸਾਕੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੁਲਿਸ ਰਿਮਾਂਡ ਲੈਕੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਨਿਖੇਧੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਜਿੱਥੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ 'ਚ ਦਰਜ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ, ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕ ਦੀ ਸਰਾਸਰ ਉਲੰਘਣਾ ਹਨ ਉੱਥੇ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਮਾਣਯੋਗ ਜਸਟਿਸ ਮਾਰਕੰਡੇ ਕਾਟਜੂ ਅਤੇ ਜਸਟਿਸ ਗਿਆਨ ਸੁਧਾ ਮਿਸਰਾ ਅਧਾਰਤ ਬੈਂਚ ਵਲੋਂ ਅਰੂਪ ਭੂਈਆਂ ਬਨਾਮ ਅਸਾਮ ਰਾਜ ਮਾਮਲੇ 'ਚ 3 ਫਰਵਰੀ 2011 ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਉਸ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦਾ ਵੀ ਘੋਰ ਉਲੰਘਣ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਮਹਿਜ਼ ਕਿਸੇ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਈ ਓਦੋਂ ਤੱਕ ਅਪਰਾਧੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਹਿੰਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਉਕਸਾਉਂਦਾ ਜਾਂ ਹਿੰਸਾ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਹਿੰਸਾ ਲਈ ਉਕਾਸਾਕੇ ਜਨਤਕ ਬਦਅਮਨੀ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ'। ਮੁਲਕ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਣ,ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਲੋਕਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰਚਾਰਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕ ਤਹਿਤ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚ ਕੋਈ ਜੁਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੱਕ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਜੁਰਮ ਹੈ।''

ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੂਬਾ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਬੁਲਾਈ ਪ੍ਰੈੱਸ ਕਾਨਫਰੰਸ 'ਚ ਸਭਾ ਦੇ ਸੂਬਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ, ਸੂਬਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਏ. ਕੇ. ਮਲੇਰੀ, ਸੂਬਾ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ, ਨਰਭਿੰਦਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪੱਤੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਧਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਖ਼ਾਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਸ ਆੜ ਹੇਠ ਦਮਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਉਲਟ ਹੈ ਅਤੇ ਹਕੀਕਤ 'ਚ ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਧਾਰ-ਤੱਤ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਸਿਆਸੀ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਫ਼ੌਜੀ ਹੱਲ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ੈਰਜਮਹੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲਕ ਦੀ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਜਮਾਤ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਮਾਜ 'ਚ ਬੇਚੈਨੀ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸਾਢੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ 'ਚ ਅਪਣਾਈਆਂ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ 'ਚ ਵਿਆਪਕ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਘੋਰ ਨਾਬਰਾਬਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਾਧਾ ਹੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤਮਾਮ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜੀ-ਆਰਥਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਸੀ ਸੰਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਕਰਾਰ ਦੇਣਾ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰ ਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਅਜਿਹਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਜੋ ਹਕੂਮਤ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਿਆਸੀ-ਜਮਹੂਰੀ ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਦੱਸਕੇ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ, ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਲਾਂਬੱਧੀ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਸਾੜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੂਬਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਤੇ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ/ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਰੰਗਕਰਮੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਮਾਓਵਾਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੱਸਕੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ, ਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ 'ਚ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਸਾੜਨ ਦਾ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪੱਤਰਕਾਰ/ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਆਗੂ ਸੀਮਾ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਜੇ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਰਕੁੰਨ ਡਾ. ਬਿਨਾਇਕ ਸੇਨ ਤੇ ਅਰੁਣ ਫੈਰਰਾ, ਅਧਿਆਪਕਾ ਸੋਨੀ ਸੋਰੀ, ਰੰਗਕਰਮੀ ਜੀਤਨ ਮਰੰਡੀ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਕਲਾ ਮੰਚ (ਪੁਣੇ) ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣੇ ਕੁਝ ਉੱਘੇ ਮਾਮਲੇ ਹਨ। ਸਭਾ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਣਯੋਗ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਰੋਕੂ ਕਾਨੂੰਨ (ਯੂ ਏ ਪੀ ਏ), ਅਫਸਪਾ ਵਰਗੇ ਜਾਬਰ ਕਾਨੂੰਨ ਵਾਪਸ ਲਏ ਜਾਣ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਉੱਪਰੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਈ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਮਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟਣ ਦੀ ਖੁੱਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਕਮਰਾਨ ਹਿੰਸਕ ਜਾਂ ਮੁਲਕ ਵਿਰੋਧੀ ਗ਼ਰਦਾਨ ਰਹੇ ਹੋਣ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉਹ ਮੁਲਕ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਗ਼ਲਤ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ-ਸਿਆਸੀ ਬਹਿਸ-ਮੁਬਾਸੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਬੇਅਸਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਭਾ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜੇ ਪੁਲਿਸ ਕੋਲ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕਿਸੇ ਮੁਜਰਮਾਨਾ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਅਦਾਲਤ 'ਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਜਾਰੀ ਕਰਤਾ: 
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਏ ਕੇ ਮਲੇਰੀ, ਸੂਬਾ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸਕੱਤਰ

'ਹੁਣ' ਵਾਲੇ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਦੀ ਹੁਣ ਅਲਵਿਦਾ

'ਹੁਣ' ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਅਤੇ ਉਘੇ ਸ਼ਾਇਰ ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਲੰਡਨ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। 75 ਵਰਿਆਂ ਦੇ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਿਮਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 1937 ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਜੰਡਿਆਲਾ (ਜਲੰਧਰ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ 70ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਜਾ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਧਿਆਪਨ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਵਾਰਤਕ ਪੁਸਤਕ 'ਲੰਡਨ ਦੀਆਂ ਰੰਗ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕਾਂ 'ਕੱਪਰ ਛੱਲਾ', 'ਮੇਰੇ ਪਰਤ ਆਉਣ ਤਕ', 'ਅਸੀਂ ਕਾਲੇ ਲੋਕ ਸਦੀਂਦੇ' ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ। 'ਹੁਣ' ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਸੁਸ਼ੀਲ ਦੁਸਾਂਝ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ'ਹੁਣ' ਰਸਾਲਾ ਜੂਨ 2005 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਰਸਾਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ। 'ਹੁਣ' ਦਾ ਤਾਜ਼ਾ 22ਵਾਂ ਅੰਕ ਵੀ ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਜੋ ਇਸ ਵਕਤ ਛਪਾਈ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿਚ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਛੇ ਪਤਨੀ ਸਵਰਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਪੁੱਤਰ ਸਵੇਰ ਜੌਹਲ ਤੇ ਧੀ ਪ੍ਰਭਾਤ ਜੌਹਲ ਛੱਡ ਗਏ ਹਨ।-- ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ

ਖੱਬਿਓਂ ਨਵਤੇਜ ਭਾਰਤੀ,ਅਵਤਾਰ ਜਡਿੰਆਲਵੀ ਤੇ ਗੁਰਬਚਨ(ਫਿਲਹਾਲ)

ਲਾਲ ਕਮੀਜ਼ਾਂ-ਕਾਲੇ ਫੁੱਲ -----ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ 

ਅੱਜ ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰੋਂ ਲਾਹੌਰ ਆਏ। ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਤਲ ਦੀ ਰੀਪੋਰਟਿੰਗ 18 ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਅੱਧ-ਜਲ਼ਿਆ ਮਾਸ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਮਿਲ਼ਦੀ ਹੈ :- ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ, ਲਾਹੌਰ-ਅੱਜ ਲੌਢੇ ਵੇਲੇ ਇੱਥੇ ਘਿਨਾਉਣਾ ਜੁਰਮ ਹੋਇਆ। ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਜਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਸਦਰ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਕੋਈ ਵੀਹ ਕੁ ਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਤੇ, ਪੰਜ ਵਜੇ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ, ਲਾਹੌਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਮਿ: ਅੱਧ-ਜਲ਼ੇ ਮਾਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਲੰਮਾ ਜਲੂਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ- ਜੇਪੀ ਸਾਂਡਰਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਮੋਟਰ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਨਿਕਲ਼ ਤੁਰਿਆ। ਜਲੂਸ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੇ ਇਸ ਸਾਈਕਲ ਰੋਕਿਆ। ਇਸੇ ਵੇਲ਼ੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਛੇ ਹਿੱਸੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਹਿੱਸੇ ਜਲੰਧਰ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਗੋਲ਼ੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਲੁਧਿਆਣਾ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁੱਜਰਾਂਵਾਲ਼ੇ ਤੇ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕਾਤਲ ਫ਼ੌਰਨ ਹੀ ਸਾਈਕਲਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਾਲ਼ੀ ਬਾਕੀ ਬਚਦੇ ਛੇਵੇਂ ਦਾ ਬੜੇ ਸਤਿਕਾਰ ਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ-ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ਼ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ।

ਪੁਲਸ ਨੇ ਇਸ ਗਰਾਊਂਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਨੌਜਵਾਨ ਅਫ਼ਸਰ ਸਾਂਡਰਸ ਉਸ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਸੀ; ਬੜਾ ਡੀਊਟੀ ਤੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਪੁਲਸ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਮੂੰਹੋਂ ਜਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਦਿਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ। ਅੱਜ ਅਚਾਨਕ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਖਿਲਾੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਦਿਲ ਚ ਆਇਆ ਕਿ ਇਸ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਉਹ ਆਪਣਾ ਇੱਕੀਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਨ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਰੂਪ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਜਾਂ ਓਪਰੀ ਅੱਖ ਵਿਚ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਭਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਣਗਿਣਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪੰਨੇ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੁਰੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਅਣਗਿਣਤ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪੀਟਰਸਬਰੋ ਦੀ ਮਿਡਲੈਂਡ ਉਹਦੇ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮ ਜਾਣ ਦੇ ਚਰਚੇ ਛਿੜੇ ਹੋਣਗੇ। ਤੇ ਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ- ਬੈਂਕ ਦੇ ਮੈਨੇਜਰ ਦਾ ਹੋਣਹਾਰ ਲੜਕਾ ਸੀ।

ਉਪਰਲੇ ਸ਼ਬਦ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕਤਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ 19 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ 25 ਮਾਰਚ 1931 ਦੇ ਐਡੀਸ਼ਨ ਵਿਚ ਛਪੇ ਹੋਏ ਮਿਲ਼ ਲਾਹੌਰੋਂ ਨਿਕਲ਼ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਐਡੀਟਰ ਮਿ: ਗਏ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਸੁਪਤ੍ਰ ਮਿ: ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪੁਲਸ ਨੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਇਸ ਆਰੀਆ ਕਾਲਜ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਤੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਦੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਲੋਕ ਸੇਵਕ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵੀ ਜਾ ਫਰੋਲੇ। ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਹੋਰ 27 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਫੜਿਆ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵੀ ਚਲਾਇਆ ਸੀ; ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗਿਆ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਕੈਮਿਸਟ੍ਰੀ ਦੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜ੍ਹਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਜੁਰਮ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਪਸਤੌਲ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਸਾਂਡਰਸ ਦਾ (3ਗਜਠਕ) ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਉ ਆਪਾਂ ਇਹਦੇ ਕਾਲਮਾਂ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਕੀਲ ਦੇ ਘਰੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਕੱਲੀ-ਕੱਲੀ ਤੰਦ ਲੱਭੀਏ।  ਕਤਲ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਛਾਪੇ ਮਾਰੇ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਏ।

ਜੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਭਰ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੁੱਧ ਚਲ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਕਤਲ ਦਾ ਖੁਰਾ ਖੋਜ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਰਹੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਸਭ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਲਈਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਪੁਲਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਧੂੜ ਵਿਚ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਤੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਪਾ ਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਦਿਨੇ ਰਾਤੀਂ ਹੋਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਤਾਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੇਸ 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਹੋਏ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਅਵਤਾਰ ਜੰਡਿਆਲਵੀ
ਹੁਣ ਤੋਂ ਕਾਪੀ ਪੇਸਟ

ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ

"ਛਿੜ ਪਈ ਚਰਚਾ ਹੈ ਕਿਸਦੀ 
ਕੌਣ ਹੈ ਉਹ ਸੂਰਮਾ । 
ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲ 
ਜੋ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਸਾਡੇ ਗਾ ਰਿਹਾ।

"ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀ ਖੇਤਾਂ, ਕਾਰਖਨਿਆਂ , ਮਿੱਲ੍ਹਾਂ 'ਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ, ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ, ਭੱਠਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ,ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਹ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ ,ਜੋ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੰਮਿਆ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਦਾਤੀ ਤੋਂ ਐਸਾ ਵਿਛੜਿਆਂ ਕਿ ਬੱਦਲਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਭਟਕਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ।ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਕਾਸ਼ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਸਕਦਾ ,ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾਲ ਦਾ ਜੰਮਿਆ ਭਰਾ ਹੁੰਦਾ।ਭਾਵੇਂ ਮਾਤਾ ਹਰਨਾਮ ਕੌਰ ਤੇ ਪਿਤਾ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਕਦੇ ਬੰਗਾਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦਾ ਮੋਹ ਜਾਗ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਕੁਝ ਗਵਾਚਿਆ ਹੈ।ਦਰਸ਼ਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਿਤਾਣਿਆਂ ਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਦਾ।ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖੁਸ਼ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨਰਿੰਦਰ ਦੁਸਾਂਝ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨਾਂ ਹੇਠ 'ਜੋਰੀ ਮੰਗੇ ਦਾਨ ਵੇ ਲਾਲੋ' ਨਾਟਕ ਖੇਡਿਆ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁਲਿਸ ਫੜ ਕੇ ਲੈ ਗਈ।ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ।ਰੰਗ ਮੰਚ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਸੂਝ ਵੀ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ, ਗਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿ ਇਹ ਸਿੱਖ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿ ਪੀੜਤ ਵਰਗ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਲਈ ਇੱਕੋ -ਇੱਕ ਹੱਲ ਸੰਪੂਰਨ ਇਨਕਲਾਬ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਧੀਨ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਹੈ।ਉਹ ਪਹਿਲਾ ਨਰਿੰਦਰ ਦੁਸਾਂਝ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਹਰਲਾ ਤੇ ਫਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਤਮਜੀਤ ਦੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨਾਂ ਹੇਠ ਡਰਾਮਾ ਸਕੁਐਡ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਆਤਮਜੀਤ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਉੱਥੇ ਉਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਦੁਆਬੀਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਆਤਮਜੀਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਵੀ ਐਸਾ ਜੁੜਿਆ ਕਿ ਉਮਰ ਭਰ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੇ ਮੋਹ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਨੂੰ ਪੀਡੀਆਂ ਕੀਤਾ ।ਭੈਣ ਹੋਣ ਨਾਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਸਮੇਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਬਦਸਲੂਕੀਆਂ ਸਹਿੰਦੀ ਰਹੀ ।ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦਿੰਦੀ "ਅਸਲੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ" ਵਰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿਦਕਦਿਲੀ ਨਾਲ ਜਿਉਂਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ ਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਦਾ ਆਸਰਾ ਬਣਿਆ। ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਵੀ ਆਤਮਜੀਤ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਭਾਣਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲ਼ਿਆ-ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ। ਦਰਸ਼ਨ ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਥਨੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੀ, ਕਿ ਇੱਕ ਕਮਿਊੁਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੀ ਕੋਈ ਗੋਤ, ਜਾਤ, ਧਰਮ ਜਾਂ ਇਲਾਕਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਭਾਣਜਿਆ ਦੇ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ।

ਉਹ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਨਕਲਾਬ ਉਸ ਦਾ ਅਕੀਦਾ ਸੀ, ਮੰਜ਼ਿਲ ਸੀ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੰਦ-ਬੰਦ ਕਟਵਾਉਣ ਦੀ ਪੰਰਪਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਹੰਡਾਇਆ ।ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੇਰਲਾ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੁੜੀ ਅਜੀਤਾ ਨਰਾਇਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ ਓਥੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਿਆਸੀ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਅੱਸੀ ਸਾਲਾ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਾਇਕਲ ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਸਰਲ ਵਿਧੀ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ, ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਸਕੂਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਮੁੜ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਦੇਖਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੀਲ ਲੈਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ ।ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਬੰਗੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਈ ।ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਕੀਤੀ, ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ... ਬੇਰਹਿਮ ਲਾਠੀਚਾਰਜ, ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ, ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲੇ ਰੱਖਣਾ, ਪਿਸ਼ਾਬ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਮੱਟ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰੱਖਣਾ, ਨਹੁੰ ਉਖਾੜ ਦੇਣੇ, ਸੂਈਆਂ ਨਾਲ਼ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿੰਨਣਾ, ਹੱਥ ਪੈਰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਛੱਤ ਨਾਲ਼ ਟੰਗੀ ਰੱਖਣਾ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਦੇਣੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਕਿਹ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣੇ। ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਅੱਗੇ ਡੋਲਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਅੱਗੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਈ ਨਾਇਕ, ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ, ਗਦਰੀ ਬਾਬੇ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਘੋਲ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਰਜੀਵੜੇ ਤੇ ਅਜੀਤਾ ਨਰਾਇਨ ਵਰਗੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੁੜੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ।ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਦੱਸਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਸੂਰਮਾਂ ਬਣ ਗਿਆ। ਸ਼ਰਾਬੀ ਪੁਲਸੀਆਂ ਨੇ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਥੜੇ ਉੱਤੇ ਲਿਟਾ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਇੱਟਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦਾ ਕਚਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵੀ ਦਰਸ਼ਨ ਖਟਕੜ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

"ਚਿਣੇ ਨੀਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਏ 
ਜਾਂ ਲੱਤਾਂ ਚੂਰ ਕਰਵਾਇਏ 
ਸਰਹੰਦ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੋਵੇ
 ਜਾਂ ਥਾਣਾ ਬੰਗਿਆਂ ਦਾ"

ਬੰਗਾ ਥਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਸਾਂਝ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਸੀਹਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਇਆ ਗਿਆ।ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ। ਜੋ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਹੱਗਣਾ ਮੂਤਣਾ, ਉਹ ਗੰਦ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਣਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਹਵਾਲਾਤ ਜਲੰਧਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਦਰਦਾਂ ਨਾਲ ਕਰਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦਾ, ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਇੱਕ ਲੱਤ ਲਟਕ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਪਲਾਸਤਰ ਕੀਤਾ, ਦੂਜੀ ਲੱਤ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਰ ਜੋੜ ਪੈ ਚੁੱਕਾ, ਆਪੇ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਗ-ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੀਆ ਚੀਸਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੌਰ ਨੇ ਪਿਆਰ-ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਫਹੇ ਲਾਏ, ਹੌਂਸਲਾ ਬੁਲ਼ੰਦ ਕੀਤਾ, ਤੇ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੇਸ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿੱਚ ਲੜੇਗਾ । ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹਰਭਜਨ ਸੰਘਾ ਤੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹਰਦਿਆਲ ਵੀ ਨਕਸਲੀਆਂ ਦੇ ਮੁਫ਼ਤ ਕੇਸ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਵੱਧ ਗਿਆ ।ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਜਿਉਣ ਦੀ ਆਸ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋ ਗਈ।ਭਾਵਂੇ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲ਼ੋਂ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਧਮਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਉਹ ਡਰਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਸਾਂਝ ਅਕਸਰ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੰਨ 2005 ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲ਼ੋਂ ਦਾ ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਵਿਖੇਂ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਯਾਦ ਰੱਖਣਗੇ। ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਉੱਪਰ ਢਾਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਘਰ-ਘਰ ਦੰਦ-ਕਥਾਵਾਂ ਬਣ ਹੋ ਰਹੀਆ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਆ.. ਨਲਕੇ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ਨਾਲ ਵੀ ਨਾ ਟੁੱਟੀਆਂ, ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਗੁਰੂਆਂ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈਂ, ਉਸ ਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਿਆ ਉਸ ਦਾ ਮੂਤ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ।ਅੱਤ ਦੀ ਕੁੱਟ ਖਾ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ 'ਕਾਹਨੂੰ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਏਂ'। ਕਈ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ

"ਹਾਂ ਤੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ 
ਆਪਣਾ ਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਵੰਡਿਆ ਨਹੀਂ 
ਜਾਂਚ  ਤਾਂ ਦੱਸ 
ਸੀਸ ਤਲੀ ਤੇ ਕਿੰਝ ਧਰੀਦਾ ਏ" 

ਪੁਲਿਸ ਵਾਲ਼ੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰੀਕ ਭੁਗਤਾਉਣ ਨਵਾਂਸ਼ਹਿਰ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਂਦੇ। ਉਸ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ ਨਾ ਜਾਣਾ, ਦੋ ਸਿਪਾਹੀਆ ਨੇ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਣਾ। ਬੇੜੀਆਂ ਤੇ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਹੋਣਾ, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦਾ ਕਚਿਹਰੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦਾ ਵਾਪਸ ਜਾਂਦਾ। ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਇੰਟੈਰੋਗੇਸ਼ਨ ਸੈਂਟਰ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਤਸ਼ਦੱਦ ਲਈ। ਦੁਸਾਂਝ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਅਜੀਤ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਧਮਕਾਉਂਦਿਆਂ ਦੁਸਾਂਝ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਦੇਖ ਜੋ ਪੁੱਛੀਏ... ਬੰਦੇ ਦਾ ਪੁੱਤ ਬਣ ਕੇ ਦੱਸ ਦੇਵੀਂ, ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੱਚ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੇ ਆਂ"। ਉਨਾਂ੍ਹ ਤਸੀਹੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹਦਾ ਗੂੰਹ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਬੰਨ ਦੇਣਾ, ਜਾਗੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣੀ, ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਨਾਲ ਚਮੜੀ ਵੀ ਸਾੜੀ। ਪਰ ਉਹ ਸੂਰਮਾਂ ਡੋਲਿਆਂ ਨਾ। ਬਾਬਾ ਬੂਝਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਲੈ ਆਉਂਦੀ, ਉਹ ਅਡੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਉਹ ਪੁਲਸੀ ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਲਈ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਪੀੜ ਉਸ ਨੂੰ ਤੜਫਾਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਜ਼ਰਵਾਣਿਆ ਦੇ ਜੁਲਮ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੁੱਲ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਹ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ। ਸਾਇਕਲ ਤੇ ਇੱਕ ਲੱਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ। ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਸਾਇਕਲ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੰਡੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੀਤ "ਕਿਰਤੀ ਦੀਏ ਕੁੱਲੀਏ" ਵਿੱਚ ਮੰਗੂਵਾਲ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਮੰਗੂਵਾਲ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਨ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ, ਅਸੀ ਭਾਸ਼ਨ ਸੁਣਦੇ, ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ। 

ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਜੀ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਡੈਡੀ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮੰਮੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਮੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ। ਉਹ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਕਾਮਰੇਡ ਆਉਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਹਿਣਾ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਿਆ ਕਰੋ, ਜੋ ਵੀ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਤੁਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ। ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਕਦੋਂ ਅਸੀ ਵੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਮੈਨੂੰ ਤੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣਾ ਸਾਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਹੱਸ ਪੈਣਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਝਿੜ੍ਹਕਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਪਿਆਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਰਨਾ। ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਸਗੋਂ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਆ ਕੇ ਦੇਣੀਆਂ। ਕੁਝ ਲਿਖਣਾ ਤਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਗਲਤੀਆਂ ਦੱਸਣੀਆਂ, ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਸਿਖਾਉਣੀ। ਮਨੁੱਖਤਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸੋਝੀ ਦੇਣੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਰਮ ਸੀ। ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਹਿਗਲ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਤਾਂ ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਗਰ ਕਿਰਪਾਨ ਕੱਢ ਕੇ ਮਗਰ ਦੌੜ ਪਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਦੁਸਾਂਝ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਦਮੀ ਮਰ ਨਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਉਹਦੇ ਗੋਲ਼ੀ ਲੱਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਸਮੇਂ ਸੋਹਣ ਲਾਲ ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਬਿਨਾਹ ਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪੜਤਾਲ਼ ਕੀਤਿਆ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਮੋਹਣੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸੋਹਣ ਦੀ ਮਾਂ ਤੇ ਮਾਸੀ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀਆਂ "ਸੋਹਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਬੜਾ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਆਖੀਂ ਕਿਤੇ ਮਿਲ ਜਾਵੇ"।

ਮਾਂ ਦਾ ਤਰਲਾ ਦੇਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਗਚ ਭਰ ਆਉਂਦਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਹੀ ਕਾਮਰੇਡ ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਕਿਸ਼ੂ 'ਆਪਣਿਆਂ' ਦੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਭੇਦ ਭਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ, ਪੜਤਾਲ ਕਮੇਟੀਆਂ ਬਿਠਾ ਕੇ ਦੋਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਕਰਾਰ ਦਿਵਾ, ਸ਼ਹੀਦ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੁਆਇਆ। ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸੋਹਣ ਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਤਰਲਾ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਯਾਦ ਕਰ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ, ਜੋ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਪਰ ਲਹਿਰ ਲਈ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਬਣਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰਿਤ 'ਅਮਿੱਟ ਪੈੜਾਂ' ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਫੁੱਟਾਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਕਹਿਣ ਲੱਗਦੇ ਲਹਿਰ ਉਸਰ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਿੱਸਦੀ ਨਹੀਂ; ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਗੋਲੀਂ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਮ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਦੇ ਹਾਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਹਰ ਜਬਰ-ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਡੋਲ ਹੋ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਸ਼ਰਮਾਕਲ ਸਨ। ਜਿਆਦਾ ਛੇਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਘੁਲਦੇ-ਮਿਲਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਘਰ ਦੀਆਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਦੀ ਇੱਜਤ ਕਰਦੇ, ਪਿਆਰ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਮਾਨ ਤੇ ਇਖਲਾਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਚਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹੋ ਸਕੇ ਤਾਂ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੋਈ ਮੇਲ ਮੈਂਬਰ ਆਵੇ। ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਚੌਂਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਂ ਨਿੰਮ ਵਰਗਾ ਕੌੜਾ ਹਾਂ। ਨਿੰਮ ਕੌੜੀ ਜਰੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਖੁਨ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੱਤ ਗਲ਼ ਜਾਣੀ, ਪਾਕ ਪੈ ਜਾਣੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਘੁੱਟ ਕੇ ਪਿਸ ਕੱਢਣੀ, ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਹ ਕੇ ਕਦੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਤੇਲ ਲਾਉਣਾ, ਕਦੇ ਨਿਊਸਪਰੀਨ ਪਾਊਡਰ ਲਾਉਣਾ, ਪੱਟੀ ਕਰਨੀ। ਮੇਰੇ ਦਾਦਾ, ਦਾਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਨਾ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਨੇ ਕਾਂ ਉਡਾਉਣੇ ਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਠੀਕ ਹੋਵੇ ਆਇਆ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੋਮੀਓਪੈਥੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਦੁਆਈਆਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸਹੇਲੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਦੁਸਾਂਝ ਅੰਕਲ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਆਈ ਦਿੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਹੱਸੀ ਜਾਣਾ ਕਿ ਅੰਕਲ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਆ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖੀ "ਮੈਂ ਕੱਲਰ ਦਾ ਫੁੱਲ ਓ ਯਾਰਾ" ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਦ ਹੀ ਕਿਹਾ, "ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕੱਲਰ ਦਾ ਫੁੱਲ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਧੀ ਹਾਂ", ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਦਾਸ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਕੌਣ ਬਣਦਾ ਧੀ? ਕਹਿਣਾ ਸੌਖਾ ਨਿਭਾਉਣਾ ਬੜਾ ਔਖਾ"। ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਨਿਭਾਵਗੀ"। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਧੀ ਮੈਂ ਹਰ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਾਥ ਦੇਵਾਂਗੀ ਤੇ ਸਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਤੱਕ ਨਿਭਿਆ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸੰਸਕਾਰ ਵੀ ਮੰਗੂਵਾਲ ਹੀ ਕਰੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸਹੀਦਾਂ ਨਾਲ, ਪਰ ਦੁਸਾਂਝ ਕਲਾਂ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨੇ। ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਚੁਤਰਫਾ ਹਮਲਾ ਨਾ ਸਹਾਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ 15 ਅਗਸਤ,2000 ਨੂੰ ਨਈਅਰ ਹਸਪਤਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਵਿਛੜ ਗਏ।

ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਗਿਆਂ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ। ਸੋ ਆਓ ਸੋਚੀਏ ਕੀ ਬਦਲਿਆ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ? ਕੀ ਸਿਰਜ ਹੋਇਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ? ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਹਨਤਕਸ਼ ਭੁੱਖਾ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸਾਨ ਖੁਦਕਸ਼ੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਰਗ ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਢਾਉਂਦੀ ਤੇ ਫਤਵੇ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨੌਜਵਾਨ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ ਤੇ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਪੱਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੰਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜਾਤ, ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਦੰਗੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਅਮੀਰ ਗਰੀਬ ਦਾ ਪਾੜਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ।ਅੱਜ ਵੀ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਵੀ ਸਲਵਾ ਜੁਡਮ ਰਾਹੀਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਜਾੜੇ ਤੇ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਸਰਕੇਗੁਡਾ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਵੱਲੋਂ ਮਾਉਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਸਫਾਏ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਤੇ ਕਹਿਰ ਢਾਹਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਦਰ੍ਹਾਂ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਸੋਨੀ ਸੋਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਜੁਲਮ ਢਾਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸੀਂ ਹਰ ਜਾਇਜ਼ ਨਜਾਇਜ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਵਰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇੱਥੇ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਦੁਸਾਂਝ ਇੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਨਾ ਦਿਸਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਝੂਠ ਹੋਵੇਗਾ। ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਹਰ ਸੂਝਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤੀ ਦਿਸਦੀਆਂ ਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਇਦ ਨਾ ਕਰਦਾ ਉਹ ਜਰੂਰ ਜਾਣ ਜਾਂਦਾ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮੂਲ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਆਦੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਮਾਨ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਹੋਰ ਨਸ਼ੇ ਆਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਨੀਵਾਂ ਹੈ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗੂੰ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦੀ ਦਾ ਦੈਂਤ ਮੂੰਹ ਅੱਡੀ ਖੜਾ੍ਹ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅੁਨਸਾਰ ਨੌਕਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਸਰੀ ਫੂਡ ਬੈਂਕ ਤੇ ਵਿਨੀਪੈੱਗ ਹਾਰਵੈਸਟ ਮੂਹਰੇ ਖਾਣਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੰਬੀਆਂ ਲਾਇਨਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਵੀ ਲੋਕ ਗਾਰਬੇਜ਼ ਬਿੰਨ ਫਰੋਲਦੇ ਆਮ ਦਿਖ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਢਿੱਡ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਪੈਦਾਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਜਾਇਜ਼ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਝੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ ਲੋਕ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਦੋ ਵੇਲੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸੋ ਜੇਕਰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਇੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਦੇ ਚੁੱਪ ਨਾ ਬੈਠਦਾ, ਜਰੂਰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰਤਾ ਵਾਲ਼ਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਬਣਾਉਦਾ ਸੋ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਾਰਸਾ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਫਰਜ਼ ਹੈ। ਸੋ ਆਓ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਨ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਰ ਖਿੱਤੇ ਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੀਏ।

ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਦਾ ਸ਼ਰਧਾਂਜ਼ਲੀ ਸਮਾਗਮ

ਕਨੇਡਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਨੀਪੈੱਗ ਦੇ 90 ਸਿਨਕਲੇਅਰ ਸਟਰੀਟ ਵਿਖੇ 15 ਅਕਤੂਬਰ, 2012 ਨੂੰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਹੈ, ਜੋ ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਤੇ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਕੀਦਾ, ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ, ਜਥੇਬੰਦਕ, ਲੇਖਕ, ਰੰਗਕਰਮੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਤੱਕਣ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲੀ ਪਿਰਤਾਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਯੋਧਾ ਸੀ।ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸੂਰਮੇ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਹਿਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਜ਼ਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਉਪਰੋਕਤ ਪਤੇ 'ਤੇ 2 ਵਜੇ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਈਏ। 

ਲੇਖਿਕਾ--ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ 
 ਮੌਬ:12048814955

ਯੂਰੋ ਜ਼ੋਨ ਤੇ ਆਲਮੀ ਮੰਦਵਾੜਾ

ਆਲਮੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ 2009 ਦੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜੇ ਸੰਭਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੰਕਟ ਨੇ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੈ ।ਪਰ ਹੁਣ ਵਾਲਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਯੂਰਪੀਨ ਯੂਨੀਅਨ 'ਚ ਕੇਂਦਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ, ਆਇਰਲੈਂਡ ਪੁਰਤਗਾਲ, ਸਪੇਨ ਅਤੇ ਇਟਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਕਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਨ ।ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕੰਬਣੀਆਂ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਹ ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਉੱਭਰ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਅੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਯੂਰਪੀਨ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼ ਕੋਲੋਂ 300 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦੇ ਬੇਲ ਆਊਟ ਪੈਕੇਜ ਲੈਣ ਲਈ ਕਰੜੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ 'ਚ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ, ਤਨਖਾਹਾਂ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਆਦਿ 'ਤੇ ਕੈਂਚੀ ਫੇਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।ਸੰਕਟ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਇਸ ਪੈਕੇਜ ਨੇ ਹੋਰ ਬੈਚੈਨੀ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ।ਇਸੇ ਪੈਕੇਜ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ 6 ਮਈ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ 'ਚ ਕੋਈ ਫਤਵਾ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਕਰਕੇ 17 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਚੋਣਾਂ ਕਰਾਉਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ।ਉਸ ਸਮੇਂ 'ਸਿਰੀਜਾ' ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਬਹੁਸੰਮਤੀ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਸ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਪੈਕੇਜ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਯੂਰੋ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ।17 ਜੂਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਯੂਨਾਨ ਯੂਰੋ ਕਰੰਸੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਇਸ ਜ਼ੋਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਇਸ ਹਾਲਤ 'ਚ ਯੂਨਾਨ ਵੱਲੋਂ ਇਕ ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਯੂਰੋ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ 'ਚ ਗਾਹਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕਢਾਉਣ ਦੀ ਭਗਦੜ ਮੱਚ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਲਈ ਇਕ ਕਰੰਸੀ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ।ਪਰ 17 ਜੂਨ ਨੂੰ ਯੂਨਾਨ ਅੰਦਰ ਬੇਲ ਆਊਟ ਪੈਕੇਜ ਪੱਖੀ ਕੰਨਜ਼ਰਵੇਟਿਵ ਨਿਊ ਡੈਮੋਕਰੇਸੀ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਪਸੋਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਸੰਮਤੀ ਮਿਲਣਕਾਰਨ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਸੰਕਟ ਟਲ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਯੂਨਾਨ ਯੂਰੋ ਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ।ਪਰ ਜਿਓਂ ਹੀ ਯੂਨਾਨ ਯੂਰੋ 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਛ ਬਦਲ ਗਿਆ । ਯੂਨਾਨ ਅੰਦਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਧੜਾ-ਧੜਾ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ।ਰੀਅਲ਼ ਇਸਟੇਟ ਅਤੇ ਹਾਊਸਿੰਗ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਲੱਗਾ ।ਯੂਨਾਨੇ ਮਧ-ਵਰਗ ਖੂਬ ਖਰਚ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ।ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੰਦੇ ਦਾ ਦੌਰ ਸੂਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਂਗ ਯੂਨਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਭੁਕਾਨਾ ਵੀ ਫੱਟ ਗਿਆ ।ਬੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਦਿਵਾਲੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ।ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਅਪੜ ਗਈ। ਪੈਦਾਵਾਰ ਘਟਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਘਾਟਾ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਸਫ਼ੀਤੀ ਦੀ ਦਰ ਹੋਰ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਫਸ ਗਿਆ ।ਪਰ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ੩੦੦ ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦਾ ਪੈਕੇਜ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਚੇ ਬਾਵਜੂਦ ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਯੂਰੋ ਉਪਰ ਸੰਕਟ ਦੇ ਬੱਦਲ ਅਜੇ ਵੀ ਮੰਡਰਾ ਰਹੇ ਹਨ । 

ਉਧਰ ਕਰੈਡਟਿੰਗ ਰੇਟਿੰਗ ਫਰਮਾਂ ਨੇ ਸਪੇਨ ਦੀ ਰੇਟਿੰਗ ਘਟਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਪੇਨ 2013 ਤੱਕ ਮੰਦਵਾੜੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰਹੇਗਾ ।ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਸਪੇਨ ਸਰਕਾਰ ਸਿਰ ਕਰਜਾ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ 79.8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ।ਮੂਡੀ ਕਰੈਡਟਿੰਗ ਫਰਮ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਪੇਨ ਦਾ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਘਾਟਾ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ।ਸਪੇਨ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਂਕਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 15 ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਦਾ ਬੇਲ ਆਊਟ ਪੈਕੇਜ ਲੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਯੂਰਪੀਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ 100 ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਦਾ ਬੇਲ ਆਊਟ ਪੈਕੇਜ ਲੈਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ।ਯੂਰਪੀਨ ਵਿੱਤੀ ਸਥਿਰਤਾ ਸੁਵਿਧਾ ਦੇ 440 ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 18 ਅਰਬ ਅਇਰਲੈਂਡ,26 ਪੁਰਤਗਾਲ ਅਤੇ 145 ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਯੂਨਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਰਪੀਨ ਯੂਨੀਅਨ ਕੋਲ ਕੇਵਲ 136 ਅਰਬ ਯੂਰੋ ਹੀ ਬਚਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪੀਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰਨ ਲਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਹੈ ।ਮੈਕਸੀਕੋ ਹੋਈ ਜੀ-20 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬਰਿਕ (ਬਰਾਜ਼ੀਲ, ਭਾਰਤ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਚੀਨ) ਨੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ 75 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦੇਣ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਨੇ 43 ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ 10 ਅਰਬ ਡਾਲਰ ਦੇਣੇ ਮੰਨੇ ਹਨ।

ਸਭ ਤੋਂ ਤਕੜੀਆਂ ਸੱਤ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਜੀ-7) 'ਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਇਟਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਨੇ ਮਾਫ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਮਾਹੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ 0.8 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਗਿਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।ਇਟਲੀ 'ਚ ਨੌਜੁਆਨਾਂ 'ਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 14 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ ।ਇਟਲੀ ਸਿਰ 1.9 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਯੂਰੋ ਕਰਜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੇਲ ਆਊਟ ਲਈ ਯੂਨਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੈਕੇਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।ਏਹੀ ਹਾਲ ਪੁਰਤਗਾਲ, ਆਇਰਲਂੈਡ ਅਤੇ ਸਾਈਪਰਸ ਦਾ ਹੈ ।

ਉਧਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਮਾਹੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਚ ਘੱਟ ਕੇ 1.9 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ।ਯੂਰਪੀਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ਕਾਰਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਇਸ ਨਾਲ ਨਿਰਯਾਤ ਘੱਟ ਕੇ 11.1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ ।ਅਪਰੈਲ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਨਿਰਯਾਤ 'ਚ 14 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਮਰੀਕਾ ਅੰਦਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਦਰ 8.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਡਿਗ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਬਾਂਡਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਰਿਕਾਰਡ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਘਟ ਗਈ ਹੈ ।ਕਰੈਡਟਿੰਗ ਰੇਟਿੰਗ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ 17 ਬੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 15 ਦੀ ਰੇਟਿੰਗ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਏਹੀ ਹਾਲਤ 'ਬਰਿਕ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੈ ।ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ 'ਚ 2011 ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਸਿਰਫ 0.2 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।ਰੂਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 4.3 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨਾਲ ਵਧੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ੮ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।ਰੂਸ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ 47 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੱਸਾ ਪੈਟਰੋਲ ਪਦਾਰਥਾਂ 'ਚੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਵਾੜੇ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ 'ਚ ਗਿਰਾਵਟ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰ ਘਟ ਗਿਆ ਹੈ ।ਇਸ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧੀ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ ।।ਇਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਚਲੰਤ ਖਾਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਘਾਟਾ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।ਚੀਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ 'ਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਪਿਛਲੇ 13 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਾਨ, ਬਰਤਾਨੀਆਂ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਘਰੇਲੂ ਪੈਦਾਵਾਰ 'ਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਕਟ 'ਚ ਫਸ ਗਈ ਹੈ ।ਅਸਲ 'ਚ ਵਿਸ਼ਵ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੇ ਵਜੂਦ ਅੰਦਰ ਸਮੋਈਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ 'ਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ ।ਪਰ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਮੀਰੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚਕਾਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਪਾੜਾ ਹੈ ।ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਮੀਰ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ੪੦ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਸਾਸਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹੇਠਲੇ ਅੱਧੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੁੱਲ ਅਸਾਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ।ਭਾਰਤ ਦੇ 100 ਵੱਡੇ ਘਰਾਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਅਸਾਸਿਆਂ 'ਤੇ ਕਾਬਜ ਹਨ ਪਰ 77 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ 20 ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਘੱਟ 'ਤੇ ਗੁਜਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਪੂੰਜੀ ਦਾ ਬੇਥਾਹ ਇਕੱਤਰੀਕਰਨ, ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਹਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲੋਕਾਈ ਕੰਗਾਲੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਧੱਕੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਖਰੀਦ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਸੰਯੁਕਤ ਮੰਗ ਘਟ ਗਈ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ 'ਵਾਧੂ ਪੈਦਾਵਾਰ' ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ 'ਵਾਧੂ ਪੈਦਾਵਾਰ' ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਇਕੱਤਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਘਣ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਿਸ਼ਵ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਿਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾ ਕੇ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੀ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸੰਕਟ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਕਟ ਮੁੜ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾਣਗੇ ।ਇਸ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਹੱਲ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਸਾਰਨ 'ਚ ਹੀ ਹੈ।

ਮਨਦੀਪ 
ਲੇਖਕ 'ਇਨਕਲਾਬੀ ਯੂਥ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫਰੰਟ' ਦਾ ਕਨਵੀਨਰ ਤੇ 'ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ' ਰਸਾਲੇ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਹੈ। 
98764-42052

ਤਲਾਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ..?

ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 95 ਫੀਸਦੀ ਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਬੇਵਫਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਬੇਵਫਾਈ ਨਹੀਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਡਰ, ਆਰਥਿਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ, ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਕਲਪਿਤ ਭੈਅ ਆਦਿ। ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ ਤਾਲਸਤਾਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲੈੱਟ ‘ਕਰੂਜ਼ਰ ਸੋਨਾਟਾ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਬਾਖੂਬੀ ਪਰਦਾਚਾਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸੰਪੱਤੀ ਅਤੇ ‘ਯੌਨ ਪ੍ਰੇਮ’ ਅਧਾਰਤ ਇਹਨਾਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰਤਾ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਪਿਆਰ ਦੇ ਪਾਖੰਡ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਲਾਹ ਕੇ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੜਾਂਦ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ,ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਅਜੇਹੇ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਘਿਣ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ।

ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਰਾਈਮ ਬਿਉਰੋ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਂਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹੇ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਤਲਾਕ ਦੇ 9000 ਕੇਸ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹੁਨ, ਜੋ ਕਿ 1990ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ 1000 ਸਨ ਅਤੇ 1960ਵਿਆਂ ‘ਚ ਮਹਿਜ਼ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕੇਸ ਹੀ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੀ 1990 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਲਾਕ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 10 ਗੁਣਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਚੇਨਈ ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਲਾਨਾ 200% ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ 300% ਜਦ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ 150% ਦੀ ਸਲਾਨਾ ਦਰ ਨਾਲ਼ ਤਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਂਨਗਰਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਧ ਰਹੇ ਤਲਾਕਾਂ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ਼ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧੀਕ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕਾਂ ਦੇ ਜਿਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੇ 1990ਵਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ ਹੈ ਇਹ ਅੱਜ ਕਿਧਰੇ ਘੱਟ ਕਿਧਰੇ ਵੱਧ ਸੰਸਾਰ ਵਿਆਪੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਕਸਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਇਹ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਲੋਕ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਹੀ ਤੌਬਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਨੈਗੇਟਿਵ ਹੈ। ਵਿਕਸਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ ‘ਤੇ ਹੀ ਤੀਸਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪੱਛੜੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਹਾਂਨਗਰਾਂ ‘ਚ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਹੀ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਂਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਫਾਲਤੂ ਦਾ ਝੰਜਟ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾ ਨਿਭੀ ਤਾਂ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਲਈ ਕੋਰਟਾਂ ‘ਚ ਧੱਕੇ ਖਾਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਖਲਜਗਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਹੀ ਇਕੱਠੇ ਰਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਖਬਾਰ ‘ਦੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਬਾਰੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਤੁਤੀ ਦਾਸ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ”ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਕਮਾਈ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵਿਆਹ ‘ਚ ਬਰਾਬਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਬੰਧ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ….। ਆਰਥਿਕ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ (empowerment) ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਇਸਤਰੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਪਿਤਾ-ਪਤੀ-ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਤਿੱਕੜੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ”। ਇਸੇ ਲੇਖ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਨੀਤਾ ਲਾਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ”ਵਿਆਹ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਲਾਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ—ਕੁਜੋੜ ਅਤੇ ਵਿਭਚਾਰ”।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੇ ਤਲਾਕਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਦੱਸੇ ਗਏ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾਈ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਅੰਸ਼ਕ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ਮਸਲੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤੱਕ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਭਾਰਤ ਜਿਹੇ ਪੱਛੜੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਵੀ ਜਗੀਰੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ, ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਆਪਣਾ ਮਨਪਸੰਦ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣਨ ਦੇ ਹੱਕ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿਆਰ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਅਜੇਹੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਆਟੇ ‘ਚ ਲੂਣ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਇੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਣਜਾਣ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਰੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰੀਤ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਕੁ ਫਰਕ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਕਾ ਲੜਕੀ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦੇਖਣਾ-ਦਿਖਾਉਣਾ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਘਟੀਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗੌਰਵ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਹੈ। ਲੜਕੇ ਵਾਲ਼ੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਸਜਾ ਧਜਾ ਕੇ ਲੜਕੇ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੜਕੇ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸਨਾ ਭਰਭੂਰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਕੀ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਲੜਕੀ ਦਾ ‘ਸੁਹੱਪਣ’ ਲੜਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਕੇ ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਜਾਵੇ, ਦਹੇਜ ਵੀ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਰੂਪੀ ਸੌਦਾ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਜੋੜ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਕਰ ਤਲਾਕ ਕਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਜਾਣ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਕੁਜੋੜ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਰਥਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਜਗੀਰੂ ਯੁੱਗ ਧਰਮ ਕੇਂਦਰਤ ਯੁੱਗ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਭ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਰਾਜੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ, ਧਰਮ, ਧਰਮ ਗੁਰੂਆਂ (ਜੋ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗੀਰਦਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ) ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਗਲਬਾ ਸੀ। ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੰਪੱਤੀਵਾਨ ਲਈ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣਾ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ੇ। ਇਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਜਾਇਜ਼ ਵਾਰਿਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਕੋਈ ਹੈਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਗੀਰਦਾਰ ਤਾਕਤ ਦੇ ਦਮ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਉਦੇ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਉਦੇ ਹੋਇਆ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਆਪਣੇ ਮਨ-ਪਸੰਦ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਈਆਂ। ਸਮÎਾਂ ਪਾਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤੀਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦਖਲ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਵਿਆਹ ਸਬੰਧ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਪਸੰਦ-ਨਾਪਸੰਦ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਵਿਕਸਿਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਜਾਂ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅਸ਼ੁਦਾ (Aranged) ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਲਪਣਾ ਤੱਕ ਕਰ ਸਕਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਜੇਹੇ ਪਿਛੜੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਜਗੀਰੂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਿੱਥੇ ਵਿਆਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਭਾਵ ਅਖੌਤੀ ਪਿਆਰ ਵਿਆਹ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਟਿਕ ਰਹੇ। ਅਜੇਹੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਲਾਕ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ। ਕਾਰਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਗਲਬਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧ ਉਤਪਾਦਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਪੂੰਜੀ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ, ਇੱਕ ਵਣਜ ਹੈ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੂੰਜੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ‘ਜੁਆਇੰਟ ਵੈਂਚਰ’ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਜਰਮਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਫਰੈਡਰਿਕ ਏਂਗਲਜ਼ ਜਗੀਰੂ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਪਾਂਤਰਣ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਬਦਲਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ”ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਨਅਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਕਿਰਤੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਰਲਾਇਲ ਦੇ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਨਕਦ ਅਦਾਇਗੀ ਸਦਾ ਵਧੇਰੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੀ ਗਈ। ਵਰ੍ਹੇ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਜੁਰਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਦੀ ਗਈ। ਪਹਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗੀਰੂ ਐਬ ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਛਾਤੀ ਤਾਣ ਕੇ ਚਲਦੇ ਸਨ ; ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਹ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਧਕ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬੁਰਜੂਆ ਐਬ ਜਿਹੜੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਵਪਾਰ ਸਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹੱਦ ਤੱਕ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੋਕੋਕਤੀ ਦੀ ”ਭਰਾਤਰੀਅਤਾ” ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜਬਰ ਤੇ ਦਾਬੇ ਦੀ ਥਾਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਪਹਿਲੀ ਸਮਾਜੀ ਅਰ ਵਜੋਂ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਸੋਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਨਵੀਂ ਵਿਆਹੁਤਾ ਨਾਲ਼ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਬਿਤਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਜਗੀਰੂ ਰਾਠਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਬੁਰਜੂਆ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਚਕਲੇਬਾਜ਼ੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਸੁਣੀ ਹਦ ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ। ਵਿਆਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰੰਡੀਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਆ ਰੂਪ, ਇਹਦੇ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਭਚਾਰ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।” ਅੱਜ ਦੇ ਪੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਇਸ ਲਈ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੱਝਦੇ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਗਹਿਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਨਿਰੋਲ ਇੰਦਰੀਆਵੀ ਭੋਗ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ‘ਚ ਵਾਧਾ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਧਾਰ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪ ‘ਚ ਪ੍ਰਾਵਨਤ ਵੇਸਵਾਗਮਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਿਭਚਾਰ ਦੇ ਅੱਡੇ ਹਨ। ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਫਲਾਬੇਅਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 95 ਫੀਸਦੀ ਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਬੇਵਫਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਬੇਵਫਾਈ ਨਹੀਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਡਰ, ਆਰਥਿਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ, ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਕਲਪਿਤ ਭੈਅ ਆਦਿ। ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ ਤਾਲਸਤਾਏ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲੈੱਟ ‘ਕਰੂਜ਼ਰ ਸੋਨਾਟਾ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਦਾ ਬਾਖੂਬੀ ਪਰਦਾਚਾਕ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸੰਪੱਤੀ ਅਤੇ ‘ਯੌਨ ਪ੍ਰੇਮ’ ਅਧਾਰਤ ਇਹਨਾਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰਤਾ, ਨੈਤਿਕਤਾ, ਪਿਆਰ ਦੇ ਪਾਖੰਡ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਲਾਹ ਕੇ, ਇਹਨਾਂ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੜਾਂਦ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਅਜੇਹੇ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਘਿਣ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਦਰ ਨਿਘਾਰ ਆ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਹ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਕਈ ਅਭਿਨੇਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਕਰੋੜਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਟੀਆਂ ਰਕਮਾਂ ਬਦਲੇ ਕੀਤੀਆਂ ‘ਕੰਟਰੈਕਟ ਮੈਰਿਜ’ (ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਵਿਆਹ) ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਅਕਸਰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮੋਟਾ ਦਹੇਜ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੈ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਊ ‘ਮਾਲ’ ਦੀ ਤਰਾਂ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਦੇ ਹਨ। ਅਜੇਹੀ ਚਰਚਾ ਅਕਸਰ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖਕੇ ਵੱਡੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਲੜਕੇ ਜਾਂ ਲੜਕੀ ਦੀ ਵਿਆਹ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ‘ਮਾਰਕੀਟ ਵੈਲਿਯੂ’ (ਮੰਡੀ ਮੁੱਲ) ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ‘ਮਾਰਕੀਟ ਵੈਲਯੂ’ ਜੇਹੇ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਤੇਜੀ ਨਾਲ਼ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦੇ ਉੱਥੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਧੂਹ ਘੜੀਸ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਾਂ ਅਜੇਹੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਹੀ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਬਸ ਦਿਖਾਵੇ ਵੱਜੋਂ ਹੀ ਇਹ ਬਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ, ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰੇ। ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਹਨ। ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਦਰਮਿਆਨਪ੍ਰੇਮ ਦੋ ਇਨਸਾਨਾਂ ਲਈ ਅਥਾਹ ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਨੰਦ ਦਾ ਸੋਮਾ, ਨੈਕਿਤ-ਚਰਿੱਤਰਕ ਉੱਚਤਾ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਪਰ ਪੂੰਜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਨਿਹਾਇਤ ਹੀ ਮਾਨਵੀ ਸੁੱਖ-ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵੀ ਖੋਹ ਲਏ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰੇਮ ਉਪਜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਦਰਮਿਆਨ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰੇਮ ਉਪਜਣ ਦੀ ਪੂਰਵ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੇ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਜੂਲੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਉੱਥੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਅਕਤੂਬਰ 1917 ਵਿੱਚ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਹੋਇਆ। ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਆਪਲਟ ਹੋਈ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੁੱਟ ਜਬਰ ਤੋਂ ਤਾਂ ਮੁਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਵੇਸ਼ਵਾਗਮਨੀ, ਸ਼ਰਾਬਖੋਰੀ ਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵੀ ਜੜ੍ਹੋਂ ਖਤਮ ਹੋਈਆਂ। ਉੱਥੇ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਾਪਰੀਆਂ। ਅਮਰੀਕੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਡਾਈਸਨ ਕਾਰਟਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪਾਪ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ’ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਗਾਂਵਧੂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੂੰਜੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨੈਤਿਕ ਅਧਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਬਾਤ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਡਾਈਸਨ ਕਾਰਟਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ : ”18ਦਸੰਬਰ 1917 ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦੋ ਅਜੇਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸਨ : ਪਹਿਲਾ, ਸਿਵਿਲ ਮੈਰਿਜਾਂ, ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਰਜਿਸ਼ਟਰੇਸ਼ਨ, ਵਿਆਹਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ, ਦੂਜਾ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਤਲਾਕ ਸਬੰਧੀ ਕਾਨੂੰਨ।

….ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ।…..ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੁਰੂ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਸਬੰਧੀ ਨਿਯਮ ਬਹੁਤ ਨਰਮ ਸਨ : ਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੱਖ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਦਫ਼ਤਰ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਦੇਵੇ ਕਿ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਬੱਸ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਮੌਜੂਦ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਦੇਖਭਾਲ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਓਨਾ ਹੀ ਖਰਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਕਿਸੇ ਨਾਟਕਘਰ ‘ਚ ਜਾਣ ਲਈ ਟਿਕਟ ਵਿੱਚ। ਪ੍ਰੇਮ ਅਧਾਰਤ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਤਲਾਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਸੋਵੀਅਤ ਕਨੂੰਨ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਿਖਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਅਧਾਰ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਭ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ‘ਚੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਤਲਾਕ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਕਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਔਕੜਾਂ ਸਨ ਉਹ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤਰਕ ਹੇਠ ਇੱਕ ਡੂੰਘਾ ਸੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਜਦੋਂ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਯੌਨ ਸਬੰਧਾਂ ‘ਚ ਬੱਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰੇਮ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਨੈਤਿਕ ਯੌਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭੱਦੇ ਰੂਪ ਵਿਭਚਾਰ ਅਤੇ ਵੇਸ਼ਵਾਗਮਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ-ਰਹਿਤ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ-ਭਾਵ ਅਨੈਤਿਕ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ-ਦਾ ਉਪਾਅ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ ਹੀ ਵਸੀਅਤ ਇਹ ਅਨੈਤਿਕ ਵਿਆਹ ਸਨ। ਬੇਰੋਕ ਤਲਾਕ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਬੇਰੋਕ ਤਲਾਕ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਅਧਾਰਿਤ ਵਿਆਹ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ।…ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ (ਭਾਵ 1940ਵਿਆਂ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ-ਸੁਖਦੇਵ)ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਦੀ ਦਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜੀ ਨਾਲ਼ ਘਟੀ ਹੈ।….ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਤਲਾਕ ਦੇ ਹਾਮੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਓਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਥਾ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਫੜੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਬਲ ਹੈ। ਇਸ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਨੂੰ ਦੌੜਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਖੀਰ ਖੋਟੀ ਸੁਣਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ‘ਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ੋਰ ਇਸ ਸਰੀਰਕ ਮਾਨਸਿਕ ਤੱਥ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਉੱਚਤਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯੌਨ-ਸੰਬੰਧ ”ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਬੰਧ ਪ੍ਰਸਪਰ ਪ੍ਰੇਮ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸ਼ਾਦੀ-ਸ਼ੁਦਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਿਖਾਰ ਉੱਪਰ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਤਦ ਹੋਰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਘਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਹੋਵੇ।…ਵਿਆਹ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਨੀਂਹ ਉੱਪਰ ਬੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ਼ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।”

ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ ਸਬੰਧਾਂ ਸਮੇਤ ਅੱਜ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰੇਮ, ਸਤਿਕਾਰ, ਭਰੋਸੇ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨਿੱਜੀ ਸੰਪੱਤੀ ਅਧਾਰਿਤ, ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦੀ ਹਵਸ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਘੁੰਮਦਾ ਇਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਢਾਂਚਾ ਹੈ। ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਨੇ ਇਨਸਾਨ ਤੋਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਖੋਹਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਦੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਗੋਰਵਮਈ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਫਸਤਾ ਵੱਢਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਓ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖੀਏ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੁੱਟ ਜ਼ਬਰ ਕਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਇਸਦੇ ਅਤਿ ਘਿਨੌਣੇ ਰੂਪਾਂ ਕਰਕੇ ਵੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੀਕ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਬੇਹਤਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਬੰਧ ਕਾਇਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਲੇਖਕ-ਸੁਖਦੇਵ 
ਲੇਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਸਾਲੇ 'ਲਲਕਾਰ ' ਤੋਂ ਕਾਪੀ-ਪੇਸਟ

"ਬਲ਼ਦੇ ਬਿਰਖ": ਪਰਵਾਸੀ ਵੇਦਨਾ ਦੀ ਦਰਦਮਈ ਗਾਥਾ

ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ

"ਬਲ਼ਦੇ ਬਿਰਖ" ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਤੇ ਲਘੂ-ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਕਨੈਡਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਸ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਇੱਕ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਕਵਿੱਤਰੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਜਬੇ ਦੀ ਕਦਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ੂਖਮ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਘੋਖਵੀਂ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਿਰਖ਼ ਪਰਖ਼ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਟਾਖਸ਼ੀ ਸੰਵਾਦਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕਰਕੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਹਿਮ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨਾਟਕਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਟਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਾਂ ਹੋਏ ਜੋ ਖੁਦ ਰੰਗ-ਕਰਮੀ ਸਨ ਜਾਂ ਖੁਦ ਨਿਰਦੇਸ਼ਣ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਹੀ ਵਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਉਹ ਖੁਦ ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੰਚਨ ਸਮੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਹਰ ਵਾਰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹਨਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਇੱਕ ਅਜ਼ੀਮ ਰਚਨਾ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।

ਨਾਟਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿਯ-ਸਾਸ਼ਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਦਾ ਮੁੱਢ ਭਰਤਮੁਨੀ ਦੇ 'ਨਾਟਯ-ਸਾਸ਼ਤਰ' ਨਾਲ ਬੱਝਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਨਾਟਯ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਵੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਨਾਟਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਿਸਰੋ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਤਾਰਾ, ਰਸਮਾਂ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸਾਸ਼ਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਸ਼੍ਰਵ ਕਾਵਿ ਦੂਸਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਾਵਿ। ਨਾਟਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਾਵਿ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਬਾਹਰੀ ਜਗਤ ਨਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਭਾਵ ਜਗਤ ਨਾਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੰਚਨ ਸਮੇਂ ਰੰਗਮੰਚ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਵੇਸ਼ਭੂਸਾ, ਨ੍ਰਿਤ, ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਗਤੀਆਂ, ਰੰਗਾਂ, ਧੁੰਨੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਨੌਰਾ ਰਿਚਰਡਜ਼ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੋਂ ਨਾਟਕ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾਏ। ਕੁੱਝ ਕਿਰਤਾਂ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਕਰਵਾਈਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੌਆਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਆਈ. ਸੀ. ਨੰਦਾ, ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ, ਗਾਰਗੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਦੇ ਨਾਟਕ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ। ਜੋ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੀ ਅਜੋਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚਲਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਸਾਡਾ ਨਿਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਪਣਾ ਘੱਟ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੌੜੇ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਹਨ।ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਸਪਾਟ ਲਾਈਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਅੱਜ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵੋਟਾਂ ਵਟੋਰਨ, ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ, ਡਰੱਗ ਸਮੱਗਲਿੰਗ, ਕਤਲੋ ਗਾਰਤ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਤਰੇੜਾਂ, ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਔਰਤ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ, ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਉ ਤੇ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਗੌਰਵਮਈ ਇਤਿਹਾਸ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕਲਮਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਬਾਹ ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੀ ਭਰਤੀ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੁਨੇਹਾ ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਸਮੇਂ ਦੀ ਤੰਗੀ ਤੁਰਸ਼ੀ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੈ ਇਹ ਲਘੂ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਦੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਸਟੇਜ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਾਟਕ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਚਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਈ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਵਾਦ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। 'ਬਲ਼ਦੇ ਬਿਰਖ' ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 13 ਨਾਟਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਬਿਲਕੁਲ ਲਘੂ-ਨਾਟਕ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਕੁ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੇ ਹਨ ਜੋ ਸਟੇਜ ਤੇ ਮੰਚਿਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਡੇਢ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਦਰਸ਼ਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਮਧਿਅੰਤਰ ਵਿੱਚ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਉਪਰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਮਿਲਣੀ ਹੈ।

ਕਾਵਿ-ਨਾਟਕ 'ਭਲਾ ਮੈਂ ਕੌਣ' ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਟਕਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ।ਇਹ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜੇ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਵਾਰੇ ਹੈ ਜਿਸ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਮਾਂ ਬਾਪ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਾਦੀ ਦਾਦਾ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਵੈਚ ਦੀ ਕਲਮ ਨੇ ਕੁੱਖ ਤੋਂ ਕਬਰਸਿਤਾਨ ਤੱਕ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੀ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਡਾਇਲਾਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਲਮਬੱਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈਂਦੀ ਹੇ। ਇਹ ਉਸ ਪਾਤਰ ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਦੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਿੰਨਾ ਆਕਰਸ਼ਕ ਹੈ ਇਹ ਡਾਇਲਾਗ ਤੁਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਹੈ---
 
 ਜੇ ਇੱਦਾਂ ਸਭ ਲੋਕ ਕਰਨਗੇ, 
 ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਧੀਆਂ ਕਤਲ ਕਰਨਗੇ, 
 ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੀ ਕਰਨਗੇ ? 
 ਕਿੱਥੋਂ ਵਾਰਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨਗੇ ?
 ਮਾਂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਕਾਤਲ ਨਾ ਬਣ, 
 ਇੱਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਨਾਗਣ ਨਾ ਬਣ। 
 ਉੱਠ ਤੱਕ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ, 
 ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਤੂੰ ਵੈਰੀ ਜਾਣ। 
 ਨਾ ਮਾਰੀਂ, ਨਾ ਮਾਰੀਂ ਮਾਏ 
 ਇਹ ਸਿਤਮ ਨਾ ਢਾਹੀਂ ਮਾਏ 
 ਨਾ ਮਾਰੀਂ, ਨਾ ਮਾਰੀਂ, ਨਾ ਮਾਰੀਂ-------------।

ਸੋ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ ਤੇ ਵਿਵੇਚਨ ਰਾਹੀਂ ਨਾਟ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖਦਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ, ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅੰਗ ਚਿਤਰਣ, ਅਜੋਕੇ ਮਾਨਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਉਭਾਰਦਿਆਂ, ਵਸਤੂ ਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਨਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਤੇ 'ਬਲ਼ਦੇ ਬਿਰਖ' ਨਾਟ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਪੁਸਤਕ ਗਿਣੀ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸਗਲੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਕਨੈਡੀਅਨ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। 

ਮਨਜੀਤ ਮੀਤ

ਗੁਰੀਲਾ ਕੰਧ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਬੈਂਕਸੀ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਸਿਆਸਤ

ਬੈਂਕਸੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ਟੀ ਕਲਾਕਾਰ,ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁੰਨ, ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਫਰਜ਼ੀ ਨਾਂ ਹੈ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੌਬਿਨ ਬੈਂਕਸ ਜਾਂ ਰੌਬਿਨ ਗੁਨਿੰਗਹਾਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗ਼੍ਰਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਇਨਰ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਟ੍ਰਿਸਟਾਨ ਮਾਨਕੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਬੈਂਕਸੀ ਦਾ ਜਨਮ 1974 ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।” ਬੈਂਕਸੀ ਦੀ ਅਸਲ ਪਹਿਚਾਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ।

ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਆਫ਼ੇ ਹੀ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਾਰਡੀਅਨ ਅਨਲਿਮਟਿਡ ਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸਿਮੋਨ ਹੈਟਿਨਸਟੋਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਗਿਣੇ ਚੁਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਬੈਂਕਸੀ ਨਾਲ਼ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਬੈਂਕਸੀ ”ਇੱਕ 28 ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਬੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜੀਨ ਨਾਲ਼ ਟੀ ਸ਼ਰਟ ਪਹਿਨਦਾ ਹੈ।” ਇਸੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਬੈਂਕਸੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਪੇਂਟਰ ਅਤੇ ਡੈਕੋਰੇਟਰ ਹੈ।

ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਬੈਂਕਸੀ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਤੇ ਤਿੱਖਾ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬੈਂਕਸੀ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਲੋੜੀਂਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵੀ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ। ਬੈਂਕਸੀ ਦੇ ਸਟੈਂਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ‘ਤੇ ਚੋਭਵੇਂ ਕਟਾਖਸ਼ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਬੈਂਕਸੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਬ੍ਰਿਸਟੋਲ ਭੂਮੀਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲਹਿਰ ਦੀ ਪਦਾਇਸ਼ ਹੈ। ਨਿਰਖ਼ਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬੈਂਕਸੀ ਦਾ ਕੰਮ ਬਲੇਕ ਲੀ ਰੈਟ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲ਼ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ 1981 ਵਿੱਚ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਸਟੈਂਸਲਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਅਨਾਰਕੋ ਪੰਕ ਬੈਂਡ ਕਰਾਸ ਨਾਲ਼ – ਜਿਸ ਨੇ 1970-80 ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ

ਲੰਡਨ ਟਿਊਬ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਫਟੀ ਸਟੈਂਸਲ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਬੈਂਕਸੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਵਿੱਚ , ”ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਮੈਸਿਵ ਅਟੈਕ ਦੇ 3-ਡੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ਼ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਮੈਸਿਵ ਅਟੈਕ ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ।”

ਗ੍ਰਾਫ਼ਟੀ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ”ਵਾਲ ਐਂਡ ਪੀਸ” (ਕੰਧ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ) (2005) ਵਿੱਚ ਬੈਂਕਸੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ”ਗ੍ਰਾਫ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੁਸਤ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸਟੈਂਸਲ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਘੜ ਲਿਆ।” ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਬੈਂਕਸੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜੰਗ ਵਿਰੋਧੀ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਰੋਧੀ, ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ, ਸੱਤਾ ਵਿਰੋਧੀ, ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ, ਨਿਹਿਲਵਾਦੀ ਅਤੇ ਹੋਂਦਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਲਚ, ਗਰੀਬੀ, ਪਾਖੰਡ, ਬੋਰੀਅਤ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਅਬਸਰਡਿਟੀ ਅਤੇ ਅਲਿਹਦਗੀ ਬੈਂਕਸੀ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ।

ਭਾਵੇਂ ਬੈਂਕਸੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਸਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਤੀ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ”ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਠੱਗਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਨਿਆਦ ਪ੍ਰਸਤਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲ਼ੀ ਮਾਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ”

ਵਾਲ ਐਂਡ ਪੀਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੈਂਕਸੀ ਦੀਆਂ ”ਬੈਂਕਸੀ, ਬੈਂਗਿੰਗ ਯੂਅਰ ਹੈੱਡ ਅਗੇਂਸਟ ਏ ਬ੍ਰਿਕ ਵਾਲ” (2001), ”ਬੈਂਕਸੀ, ਅਗਜ਼ਿਸਟਿਨਸਲਿਜ਼ਮ” (2002), ”ਬੈਂਕਸੀ, ਕੱਟ ਇਟ ਆਉਟ” (2004), ”ਬੈਂਕਸੀ, ਪਿਕਚਰਜ਼ ਆਫ਼ ਵਾਲ” (2005) ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ”ਯੂ ਆਰ ਐਨ ਅਸੈਪਟੇਬਲ ਲੈਵਲ ਆਫ਼ ਥ੍ਰੈਟ” ਏਸੇ ਮਹੀਨੇ ਛਪਣ ਵਾਲ਼ੀ ਹੈ।

”ਐਗਜ਼ਿਟ ਥਰੂ ਦੀ ਗਿਫਟ ਸ਼ਾਪ” (2010) ਨਾਲ਼ ਬੈਂਕਸੀ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਐਗਜ਼ਿਟ ਥਰੂ ਦੀ ਗਿਫਟ ਸ਼ਾਪ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨੁੱਕੜ ਕਲਾ ਦੀ ਤਬਾਹਕੁਨ ਫ਼ਿਲਮ ਦਾ ਦਰਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫ਼ਿਲਮ ਆਸਕਰ ਇਨਾਮ ਲਈ ਵੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ‘ਵਨ ਨੇਸ਼ਨ ਅੰਡਰ ਸੀਸੀਟੀਵੀ’ ਬੈਂਕਸੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚਰਚਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਕਲਾ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋਣ ਤੇ ਬੈਂਕਸੀ ਤਿੱਖਾ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ”ਜਦ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਅਰਬਪਤੀਆਂ ਦੇ ਟ੍ਰਾਫ਼ੀ ਕੈਬਨਿਟ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸੈਲਾਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋ।”

ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੀ ਫਿਤਰਤ ‘ਤੇ ਬੈਂਕਸੀ ਦੀ ਇਹ ਚੋਭ ਭਾਰਤੀ ਹਾਲਤਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ – ”ਜਦ ਤੱਕ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤਬਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਤਦ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਤਾਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ!’

ਕੁਲਵਿੰਦਰ 
ਲਲਕਾਰ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ

ਵਿਸਕਾਨਸਨ ਗੋਲੀ ਕਾਂਡ:ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਵਧਦਾ ਨਸਲਵਾਦ

ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਖਰ ਕਿਉਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਡੂੰਘਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ-ਉਵੇਂ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਵਨਾ ਵਧੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਟੇਟ ਵਿਸਕਾਨਸਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਿਲਵਾਕੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸ਼ਹਿਰ ਓਕ ਕਰੀਕ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਜਨੂੰਨਵਾਦ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ (ਵਾਈਟ ਸੁਪਰੇਮਿਸਟ) ਨੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ 6 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 20 ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ 'ਚ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਤੰਬਰ 11 ਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਹੋਏ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਰਿਆ। ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਤ ਇਕੱਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸੰਗਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ (ਲਗਭਗ 400) ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਜਨੂੰਨੀ ਨਸਲਵਾਦੀ ਗੋਰੇ ਨੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕੇ ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਸਕੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ਼ਲਤ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰਬ ਜਾਂ ਈਰਾਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਹ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉੱਠ ਸਕਦਾ। ਹਮਲਾਵਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਟੇਟ ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਨੇਮੇ ਵਿਚ ਇਕ ਗੋਰੇ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖਣ ਆਏ ਗੋਰਿਆਂ 'ਤੇ ਹੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਕੇ 12 ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 50 ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਖਰ ਕਿਉਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ? ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਡੂੰਘਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ-ਉਵੇਂ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਵਨਾ ਵਧੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰੀ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸੁੰਗੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉਪਜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥੱਲੜੀ ਜਮਾਤ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਸਾ ਵੱਲ ਪਰੇਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੋਰੇ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਥੇ ਥੱਲੜੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗੋਰੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਨਾਕਾਮ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਥੇ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੋਰੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਅਤੇ ਵਿਸਕਾਨਸਨ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਹਮਲਾਵਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਲੋਰਾਡੋ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਪਰਲੇ 1 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਜ਼ੀਫੇ ਤੇ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਅਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਸਿਰਫ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਬਾਕੀ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਹਿੰਸਾ ਦੂਜੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਯੂਰਪ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਕ ਮੁਜਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਵਾਲੀ ਬਸਤੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਦਾ ਰਿਹਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਾਂਗੂ ਇਸ ਨੂੰ ਐਲਾਨੀਆ 'ਪੀਨਲ ਕਾਲੋਨੀ' ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਗੋਰੇ ਲੋਕ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਾਲੀ ਕਰਾ ਕੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ। ਇਸ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਬੰਦੂਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ 27 ਕਰੋੜ ਲਾਇਸੰਸੀ ਬੰਦੂਕਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਬਾਕੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬੰਦੂਕ ਤੇ ਪਸਤੌਲ ਆਦਿ ਹਥਿਆਰ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਖਰੀਦੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਅਤੇ ਸੈਮੀਆਟੋਮੈਟਿਕ ਬੰਦੂਕਾਂ ਖਰੀਦਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੰਦੂਕਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਏਨਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੰਦੂਕਾਂ ਖਰੀਦਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਜਾਂਚਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ।

ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਹੋਰ ਡੂੰਘਾ ਹੋਏਗਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਿ ਕਾਫੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ, ਅਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੋਰ ਭੜਕਣਗੀਆਂ। ਆਖਰ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖਾਂ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਵੱਲ ਲਿਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼-ਪਸੰਦ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ, ਨਸਲਾਂ ਅਤੇ ਅਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਸਹਿਹੋਂਦ, ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਵਿਆਪਕ ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਾਂਝਾ ਮੋਰਚਾ ਉਸਾਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਡਾ ਸਵਰਾਜ ਸਿੰਘ 
ਲੇਖ਼ਕ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਹਨ।
ਅਜੀਤ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ