ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਲੋੜ ਦਲੇਰ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਮਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

Friday, May 23, 2014

ਬੋਲ ਕਿ ਲਬ ਅਜ਼ਾਦ ਹੈਂ ਤੇਰੇ, ਬੋਲ ਕਿ ਸੱਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ

The election of a new government in India is the result of a democratic exercise so vast that any critique of the mandate needs to be respectful. And more so, if it is a pre-emptive one. Yet, there are good reasons why some of us are fearful. Let’s begin with the much-proclaimed promise of ‘development’ and the great enthusiasm among the middle and elite classes for the ‘Gujarat model’. Just for the record, the state has always been among the more enterprising and prosperous ones. And in the last decade, even by the simplistic yardstick of economic growth, Maharashtra, Bihar and Tamil Nadu have done better than Gujarat. In any case, economic growth is not the only measure of success, as a large number of Indians are marginalised and suffer on many other counts. Will their voices be heard in an economic model driven above all by corporate policies? Will there be any focus on social measures that are so crucial for the underprivileged? Will the ‘development’ be inclusive and for all?

While we are being asked to move past the 2002 carnage, there is no hesitation in invoking memories of the Partition or going as far back as Babar! What scares me is that let alone any remorse, apology or concern for those whose scars have still not healed, there is a fearful rise in prejudice and its legitimacy. Clearly evident in these elections is a religiously charged ethos, created through the campaign, revealing that under the ‘development’ story the core remains divisive politics. Amit Shah’s speeches in Muzaffarnagar, Modi’s refusal to wear the skull cap, while he wore every other headgear during the campaign, Praveen Togadia asking Muslims to be thrown out of “Hindu areas”, to name a few.


But my greatest immediate fear is the attack on freedom of expression. Democracy works because there is room for differences that enable people to change their minds and governments and voice their dissent in ways that are civil and democratic. The BJP and its supporters have always been too eager to silence critics through blatant censorship and vandalism. I have personally suffered during the release of Fire and the making of Water. But never did I know that even making a harmless appeal to vote for secular parties would invite such wrath from the Modi supporters. Today my differing view has been responded to by such crass tweets like “Take your kid and go to Pakistan”! The dangerous subtext is alarming.

In 2008, I made Firaaq, a film on how ordinary people grappled with the aftermath of the Gujarat carnage. The film did not point fingers, yet the stand taken against violence was clear. While it got much appreciation and accolades, it also got flak from those who chose to see it with a less open mind. The release of the film saw dismal returns, and I was told that primarily it was because it came too close to the elections. Nevertheless, the film did get released. But today, if I had to release the film, even after the elections and the projected victory of the NDA, I think it would face far more blatant opposition. As an artist, I feel vulnerable and threatened much more today than I have ever felt before. For the first time, I can feel media self-censoring itself, playing safe—an indication of times to come. The silence is going to be deafening and the naysayers very few. Today I ask myself, are my fears truly unfounded?

Nandita Das
Actress/Filmmaker

Courtesy-Outlook Magzine

Sunday, May 11, 2014

'ਵਿਚਾਰਕ ਡ੍ਰੋਨਵਾਦੀਆਂ' ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ 'ਚ ਹੀ ਭਲਾਈ--ਉਦੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਉਦੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਘਰ(ਜਰਮਨੀ)
'ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਲਾ ਹੋਵੇਗੀ,ਓਥੇ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ'। ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਰਘੁਵੀਰ ਸਹਾਏ (ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ/ਪੱਤਰਕਾਰ) ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 'ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਓਥੇ ਵੀ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ'। 

ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦਾ ਵਾਧੂ ਉਲਾਰਪਣ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਚਿਹਰਾ ਜਾਂ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਲਾਰਪਣ(ਵਿਚਾਰਕ) 'ਚ ਸਮਾਜਿਕ-ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੁਭਾਵਕ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨਾਤਿਆਂ ਨੂੰ,ਜ਼ਰੂਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ 'ਗੁਣਾਂ' ਨੂੰ  ਕਿਸੇ 'ਮਾਣ' ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਐਲਾਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੋਸਤ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 'ਕਲਾਵਾਂ' ,'ਆਸਥਾਵਾਂ', 'ਧਰਮਾਂ',ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਗੈਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਹੋਣਾ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। 

ਮੈਨੂੰ  ਨਿਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਵੱਡੀ ਦੁਖਦਾਈ ਗੱਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਜਾਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਇਹ ਸਹਿਜ ਸਮਾਜਿਕ-ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਦ ਸਨ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।


ਜੋ ਉਲਾਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਕਲਾ ਦੇ ਅਤੀ ਮੋਹ 'ਚ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਖੋ ਦਿੰਦੇ ਹਨ,ਜੀਵਨ ਜਗਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੰਦਾ ਹੈ'। 


ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਯੰਤਰਿਕ ਰੋਬੋਟ ਜਾਂ ਡ੍ਰੋਨ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਯੰਤਰਿਕ ਮਨੁੱਖ,ਕਠਪੁਤਲਾ ਜਾਂ ਕਠਪੁਤਲੀ। 


ਜੇ ਇਹ ਡ੍ਰੋਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮਲਾਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸਨੂੰ ਇਹ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਨੇ।ਉਸਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਕਿਉਂਕਿ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕੋਈ ਡ੍ਰੋਨ ਬਿਨਾਂ 'ਬਾਈ ਲੇਟਰਲ ਕੈਜੂਇਲਟੀ' ਦੇ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। 


ਅਜਿਹੇ ਡ੍ਰੋਨਾਂ ਤੇ ਡ੍ਰੋਨਵਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ 'ਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।


ਉਦੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ 

ਲੇਖ਼ਕ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ,ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਫਿਲਮਸਾਜ਼ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 'ਉਪਰਾਂਤ' ਤੇ 'ਮੋਹਨਦਾਸ' ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਤੇ ਫੀਚਰ ਫਿਲ਼ਮਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।

Thursday, May 8, 2014

ਸੁਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋੜਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਫ਼ੈਲਦੇ ਅਰਥ

ਤੂਮ ਲਾਖ ਲਗਾਓ ਜ਼ੰਜੀਰੇ, ਹਮ ਹਰ ਜ਼ੰਜੀਰ ਕੋ ਤੋੜੇਂਗੇ, 
ਖੋਨੇ ਕੋ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਪਾਸ ਹਮਾਰੇ, ਛੀਨੇਗੇ ਤੁਝ ਸੇ ਵੀ ਇਤਨਾ, 
ਖੋਨੇ ਕੋ ਕੁਛ ਨਾ ਛੋਡੇਂਗੇ,

ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੀਤਨੁਮਾ ਕਵਿਤਾ ਸੈਕਟਰ ਸਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਲਾਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਸੁਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਖੜਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਅੱਖਰਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਅੜਕਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਦੁਹਰਾਕੇ ਦਰੁਸਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਖੜਦਾ ਸੁਰ, ਅੜਕਦੇ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਦੁਹਰਾਅ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਵਿੱਚ ਖਲਲ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੇ ਘੇਰਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਘੇਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਦਾ ਤਰਦੱਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਆਉਂਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ। ਘੇਰਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਹਨ। ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਾਅਰੇਨੁਮਾ ਲਿਖਤਾਂ ਦਰਜ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, "ਵਿਕਾਸ ਕੇ ਨਾਮ ਪਰ ਉਜਾੜਾ ਬੰਦ ਕਰੋ।"

"ਘਰ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭ ਕਾ ਅਧਿਕਾਰ।" 
"ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਹੋਸ਼ ਕਰੋ।" 

ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਲਿਖੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ, ਵਸਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹਕੂਕ ਦੀ ਜ਼ਾਮਨੀ ਕੌਣ ਭਰੇਗਾ?ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਕਿਉਂ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕੁੜੀ ਸਾਹਮਣੇ ਜਮਾਂ ਹੋਈ ਖਲਕਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਪੰਜ ਨੰਬਰ ਕਲੋਨੀ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦੇ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨਵੰਬਰ 2013 ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਕੁੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਠੰਢ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਛੱਤ ਤੋਂ ਬੈਠੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਅਸਰਅੰਦਾਜ਼ ਹੋਈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਮਝ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਇਹੋ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਜੜੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਦੋਚਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਦਾ ਬੀੜਾ ਚੁੱਕਦੇ ਹਨ। ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁੜੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, "ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਖੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਲੜਨ ਅਤੇ ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਦੀ ਸੋਝੀ ਲੈਕੇ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ?"

ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਜੁੜੀ ਭੀੜ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਡਾ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਗਰਗ, ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ, ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੈਂਸ ਅਤੇ ਲਲਨ ਸਿੰਘ ਬੰਗੇਲ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਜੁਨ ਸ਼ਿਓਰਾਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਕਲੋਨੀ, ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਲੋਨੀ, ਨਹਿਰੂ ਕਲੋਨੀ ਅਤੇ ਕੁਲਦੀਪ ਕਲੋਨੀ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਦਸ ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਬੇਘਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਰਜੁਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਦੇ ਇਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਭਿਅਤਾ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕੀ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਕਾਸ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਅਰਜੁਨ ਦਾ ਵਕਾਲਤ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾਲ ਜੋਟੀ ਪਾਉਂਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੁਝ ਬਦਲਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ-ਤਰੱਕੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਵਕੀਲਾਂ, ਡਾਕਟਰਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਬੋਲਣਾ 'ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ' ਵਿੱਚ ਪਸਰੀ ਚੁੱਪ ਤੋੜਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। 

ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਸਤਾਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਹਰ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਰੋਸ-ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੁੱਦੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ, ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ, ਇਨਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਤਮਾਮ ਸਵਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਜੰਗੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਦਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ ਦੀ ਫਾਂਸੀ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਇਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਵਾਰ ਜਲਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ।

ਕਲੋਨੀਆਂ ਢਾਹੁਣ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਚੱਲ ਰਹੇ ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਖ਼ਦਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਡਾ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਗਰਗ ਅਤੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੋਪੜੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕੁੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਏਕੇ ਅਤੇ ਹਕੂਕ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਤਬਕੇ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਬੈਂਸ ਮਨੁੱਖੀ ਹਕੂਕ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਲਈ ਜਾਣੇ-ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਕਾਲਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਮੰੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਘਰ ਕਰਨਾ ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹਕੂਕ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਹੈ। ਉਹ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਝੁੱਗੀ ਲਈ ਕਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਸਤੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਉਸਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਬੈਂਸ ਮੁਤਾਬਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਸੰਜੀਦਗੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਬੈਂਸ ਦੀ ਵਕਾਲਤ, ਲਲਨ ਸਿੰਘ ਬੰਘੇਲ ਦਾ ਫਲਸਫ਼ਾ, ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ ਦੀ ਡਾਕਟਰੀ, ਅਰਜੁਨ ਸ਼ਿਓਰਾਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਚਿੰਦਰਪਾਲ ਪਾਲੀ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕਸੁਰ ਹੋਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਉੱਤੇ ਠੋਸ ਸਵਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਕਲੋਨੀ ਤੋਂ ਆਏ ਰਾਮੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਇਸ ਜਲਸੇ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਤੋੜੇ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ ਪਰ ਆਸ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤਬਕੇ ਦੀ ਇਮਦਾਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵਾਪਸ ਲੈ ਹੀ ਲਵੇ।

ਜਲਸਾ ਅੰਤਿਮ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਲਗਾਤਾਰ ਫੈਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਲ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇਰ-ਮੇਰ ਦੀ ਪਿਰਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਦਰਦਮੰਦੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਜਲਸਾ ਵਿਖਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਉਖੜਦਾ ਸੁਰ ਅਤੇ ਅੜਕਦੇ ਅੱਖਰ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਅਰਥ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਰਹੇ ਹਨ।

ਦਲਜੀਤ ਅਮੀ 
ਲੇਖ਼ਕ  'ਗਲੋਬਲ ਪੰਜਾਬ ਟੀ ਵੀ' ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਾਦਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮਸਾਜ਼ ਹਨ।

ਰਿਪੋਰਟ ਬਲੌਗ 'ਅਨਹਦ ਬਾਜੇ ਬੱਜੇ' ਤੋਂ ਚੋਰੀ

ਹਾਈਵੇਅ : ਹੱਦਾਂ ਵੰਗਾਰਦੀ 'ਅਨਹਦ ਅਵਸਥਾ'

ਜਹਾਂ ਸੇ ਤੁਮ ਮੁਝੇ ਲਾਏ ਹੋ ਵਹਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤੀ 
ਜਹਾਂ ਤੁਮ ਮੁਝੇ ਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ਵਹਾਂ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਤੀ 
ਲੇਕਿਨ ਯੇ ਸਫ਼ਰ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ ਹੈ ਔਰ ਚਾਹਤੀ ਹੂੰ ਕਿ ਖਤਮ ਨਾ ਹੋ…
(ਸੰਵਾਦ,ਆਲੀਆ ਭੱਟ,ਫ਼ਿਲਮ ਹਾਈਵੇਅ)

ਸ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਉਧੇੜਕੇ ਸਮਝਣ ‘ਚ ਅਸੀ ਹਾਈਵੇਅ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਚ ਤਬਕੇ ਬਨਾਮ ਨੀਵੇਂ ਤਬਕੇ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਬਹਿਜਾਂਗੇ।ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਉਲੀਕੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਗਈ।ਇਹ ਧਰਤੀ ਅੰਦਰਲੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੋਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਚਰ ਰਹੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਰਾਹੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਅੰਦਰਲੀ ਲੋਕ ਧਾਰਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸਮਝਨਾ ਪਵੇਗਾ।ਫ਼ਿਲਮ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ‘ਜੁਗਨੀ ਦਾ ਬਤੌਰ ਕੁੜੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ’ ਦਾ ਅਧਾਰ,‘ਜੁਗਨੀ ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ’ ਦਾ ਅਧਾਰ ਅਤੇ ‘ਜੁਗਨੀ ਦਾ ਸੂਫੀਆਨਾ’ ਦਾ ਅਧਾਰ ਵੀ ਮੰਨ ‘ਚ ਰੱਖਕੇ ਚਲਣਾ ਪਵੇਗਾ।ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ ਜੁਗਨੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਹਰ ਕਥਾਨਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਮਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਚ ਤਬਦੀਲ ਵੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।ਸ਼ਾਇਦ ਅਜਿਹਾ ਸੁਭਾਅ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਫ਼ਿਲਮਸਾਜ਼ ਨੇ ਨਹੀਂ ਵਖਾਇਆ।ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਗਾਣਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵੀ ਸਮਝਨਾ ਪਵੇਗਾ।ਜੁਗਨੀ (ਪਟਾਖਾ ਗੁੱਡੀ),ਸੂਹਾ ਸਾਹਾ (ਲੋਰੀ) ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਵਾਣੀ ਤੋਂ ਆਸਰਾ ਲੈਂਦਾ ‘ਤੂੰ ਕੁਜਾ’ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੁੰਜੀ ਹਨ।


ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯਥਾਰਥੀ ਕਥਾਨਕ ‘ਚ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੀਤੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਚੋਂ ਅਸੀ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲੱਭਦੇ ਹਾਂ।ਅਸੀ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਤਮਾਮ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਾਂ।ਸੋ ਜਦੋਂ ਫਿਲਮਾਂ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਕਥਾਨਕ ਪੱਖੋਂ ਅਜਿਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਦੋਂ ਉਦੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦੇ ਜ਼ਹਿਨ ‘ਚ ਪਿਛਲੇ 15 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ।ਪਰ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਇੱਕ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਲਈ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਣਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰੇ।ਕਈ ਵਾਰ ਬਜ਼ਾਰੀ ਮੰਗ ਥੱਲੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ ਸਗੋਂ ਉਹਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ‘ਚ ਬਜ਼ਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਸੋਚਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਵੀ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਲੱਭਦਾ ਹਾਂ।ਕਿਸੇ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਲਈ ਦੋ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ।ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ।ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਅੰਦਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਬਹੁਤ ਖਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਵੀ ਉਨਾਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਦਰਸ਼ਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਰਗੀ ਲੱਗੇ ਇਹ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਦਾ ਅਸਲ ਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਸੋ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦਾ ਘੱਟ ਲਾਈਟਾਂ ਨਾਲ ਕੈਮਰਾ ਸੈਟਅਪ,ਬੈਕਗਰਾਉਂਡ ਧੁਨੀ ਦਾ ਹਲਕਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਅਧਾਰ ਹਨ ਉੱਥੇ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਯਾਤਰਾ ਰਾਹੀਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਇਹ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਘੁੰਮਿਆ ਬੰਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਘਰ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।


ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਕਥਾਨਕ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਜਾਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਖੋਜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਲਵ ਆਜ ਕੱਲ੍ਹ ‘ਚ ਇਮਤਿਆਜ਼ 60-70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਤਰ ‘ਅੱਜ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤੇਰੇ ਰੰਗ ਵਰਗਾ’ ਤੋਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ।ਰਾਕਸਟਾਰ ‘ਚ ਇਮਤਿਆਜ਼ ‘ਰੂਮੀ’ ਅਤੇ ‘ਫਰੀਦ’ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਹਾਈਵੇਅ ‘ਚ ਉਹ ਜੁਗਨੀ,ਕਬੀਰ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਮਤਿਆਜ਼ ਦੀ ਹਰ ਫ਼ਿਲਮ ਅੰਦਰਲਾ ਫਲਸਫਾ ਦੋ ਧਾਰੀ ਚਲਦਾ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਫਿਲਮਾਂ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਤਰ ‘ਜਿਨ ਖੋਜਾ ਤਿਨ ਪਾਇਆ ਗਹਿਰੇ ਪਾਣੀ ਬੈਠ’ ‘ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ‘ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਅਸਮਾਨੀ ਉਡੀਆਂ ਫੜ੍ਹਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅੰਦਰ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਫੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ’ ਵਾਲੇ ਦਵੰਦ ‘ਚ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਤੜਪਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਬਲੈਕ ਫਰਾਈ ਡੇ ਅਤੇ ਗੈਂਗਸ ਆਫ ਵਾਸੇਪੁਰ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਅਨੁਰਾਗ ਕਸ਼ਿਅਪ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਈਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਵਰਗੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਪਾਉਂਦਾ। ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੜਕਨਾਮਾ ਦਾ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੜਕ ਦਾ ਰੂਪਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖੋ।ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੜਕ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖੋ।ਤੁਸੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਤਮਾਮ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿੰਝ ਵਿਚਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਹੁਣ ਹਾਈਵੇਅ ਦੇ ਦੋ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੋ।ਮਹਾਂਵੀਰ(ਰਣਦੀਪ ਹੁੱਡਾ) ਅਤੇ ਵੀਰਾ(ਆਲੀਆ ਭੱਟ)

ਵੀਰਾ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਬੇਬੱਸੀ ਅਤੇ ਉਲਝਨ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਫਿਰ ਉਸ ਦਵੰਦ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।ਵੀਰਾ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸਗੋਂ ਵੀਰਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬਾਲ ਯੋਣ ਉਤਪੀੜਨ(ਚਾਈਲਡ ਸੈਕਸ ਐਬਿਊਜ਼) ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਅਵਾਜ਼ ਦਾ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲਾ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਦਰਮਿਆਨ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਜਿਸ ਕੈਨਵਸ ਨੂੰ ਉਕੇਰ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ।ਵੀਰਾ ਦੇ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਹਦੀ ਬਾਲ ਉੱਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਹਦਾ ਉਤਪੀੜਨ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਡਰੋਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦੋ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਜੁਰਮ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸਾਨੂੰ ਚੁੱਪ ਹੋਣ ਦਾ ਖੋਫ ਦਿੰਦਾ ਹੈ,ਜੁਰਮ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਵਾਲਾ ਚੁੱਪ ਦੀ ਤੜਪ ‘ਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਜੁਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਦੇਣ ਵਾਲਾ(ਸਮਾਜ ਦੇ ਡਰੋਂ) ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਹੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਸ ਕਥਾਨਕ ਤੋਂ ਇਮਤਿਆਜ਼ ਜੋ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ‘ਚ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀ ਅਸੀ ਨਹੀਂ।ਅਸੀ ਲੋਕ ਹਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਬਣਕੇ ਹੀ ‘ਮੈਂ’ ਦਾ ਹੋਣਾ ਸੋਚਦੇ ਹਾਂ।ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਸੀ ਉਹ ਪੱਖ ਹੀ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਡਿਆਈ ਕਰੇ ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਉਹ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਾੜਾ।ਲੈਟਸ ਬੀ ਸੈਨਸੀਬਲ ਦੇ ਮਖੌਟਿਆਂ ‘ਚ ਅਸੀ ਅਸੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।ਸਭ ਕੁਝ ਨਕਲੀ ਜਿਹਾ ਹੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀਰਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ‘ਚ ਘਰ ਉਹਦੇ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਵਾ ਹੋਣਾ ਉਹਦੇ ਲਈ ਅਜ਼ਾਦੀ।ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਚ ਯੋਣ ਉਤਪੀੜਨ ਦਾ ਕਥਾਨਕ ਇੱਕ ਜ਼ਰੀਆ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀ ਲੋਕ ਬਨਾਉਟੀ ਹੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਹਲਾਤ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਹਨ।ਇਹਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬੈਠੀਆ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਤੁਹਾਡੇ ‘ਤੇ ਹੈ ਕਿ ਸੋਚੋ ਇੱਕ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਦੁੱਖ ਜਾਨਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕਿਉਂ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।ਆਖਰ ਉਹਦੀ ਕੀ ਮਜਬੂਰੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।

ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਤੜਪ ਦਾ ਅਨੁਪ੍ਰਾਸ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਅੰਗਾਰ ਵੀ ਹੈ।ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਨੀਲਾਮ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਦਾ ਆਇਆ ਹੈ।ਵੀਰਾ ਦੇ ਹਲਾਤ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੇ ਹਲਾਤਾਂ ‘ਚ ਮਰਦਪ੍ਰਧਾਨ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ।ਦੋਵੇਂ ਜਗ੍ਹਾ ਔਰਤ ਦਰਦ ‘ਚ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਦਰਦ ਦਾ ਵਿਆਜ਼ ਮਹਾਂਵੀਰ ਹੈ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਜਾਮ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਮਝਨਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋਵੇਗਾ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੀ ਮਾਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ਰੀਰ ਵੇਚਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹਦੀ ਆਤਮਾ ‘ਚ ਪਿਆਰ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਲਈ ਅਥਾਹ ਹੈ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਹੱਥੋਂ ਅਗਵਾ ਹੋਈ ਵੀਰਾ ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਅਗਵਾਕਾਰ ਹੈ ਉਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹਦੀ ਤੜਪ ਨੂੰ ਸਮਝ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੂਰ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਕੋਝੇ ਰਾਹਵਾਂ ‘ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਓ ਇਹ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਚੁਣਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਨਾਰੀਤਵ ਦਾ ਰੂਪ ‘ਵੀਰਾਂ’ ਹੀ ਨਾਰੀਤਵ ਦੇ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਤੱਕ ਉਸ ਭਟਕੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਸਲ ਹੈ।ਇਹ ਜੁਗਨੀ ਹੈ।ਇਹ ਉਹ ਅਨਹਦ ਹੈ ਜੋ ਮੰਜ਼ਿਲ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਤਮਾ ਰੋਸ਼ਨ ਹੈ,ਬੰਦਾ ਖੁਦ ਨੂੰ ਜਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਮਹਾਂਵੀਰ ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਦੀ ਲੇਡੀ ਮੇਕਬੇਥ ਵਾਂਗੂ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੰਪਲਸਿਵ ਡਿਸਆਰਡਰ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਪਰਾਧ ਕਰਕੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਸ ਭੁਲੇਖੇ ‘ਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਲਤ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬੂਤ ਮਿਟਾਉਂਦਾ ਫਿਰੇ।ਸਗੋਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਰਸ਼ੀਦ ਵਰਗਾ ਹੈ ਜੋ ਅਪਰਾਧ ਕਰ ਬੈਠਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨੂੰ ਹੋਣ ਦੇ ਅਸਲ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਵੇਗਾ।


ਇਹਨੂੰ ਸਮਝਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਥਾਨਕ ਚੋਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਆਈ ਸੀ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਪੈਰੋਂ ਤਲੇ’ ਨਾਮ ਦੀ ਜੋ ਕਿ ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸਨ ਦੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੀ।ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਪੀ.ਵੀ.ਆਰ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰੇਅਰ ਤਹਿਤ ਰਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਥਾਨਕ ‘ਚ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ।ਸ਼ਹਿਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਹੱਦ ਨੂੰ ਦੈਂਤ ਵਾਂਗੂ ਫੈਲਦੇ ਆ ਗਏ ਹਨ।ਕੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਲਾਟ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਥਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਟਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ਮਜਦੂਰਾਂ ਉੱਪਰ ਹਵਸੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਮੈਕਡੋਨਾਲਡੀ ਬਰਗਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਜ਼ਬਾਤੋਂ ਕੋਰਾ ਵਰਤਾਰਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਹੈ।ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਮੀਰੀ ਦਾ ਹਵਸੀ ਖੁਰਾਕ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦਾ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ‘ਚ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੋਰ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਵੱਧਕੇ ਆ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰਨ ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੌਂਪ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਚੋਂ ਗਰੀਬ ਬੰਦਿਆ ਦੀ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਅੰਗਾਰ ਚੋਂ ਉਪਜਦਾ ਜੁਰਮ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ।ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੈਂ ‘ਪੈਰੋਂ ਤਲੇ’ ਦੇ ਅੰਤ ਚੋਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਵਰਗੇ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ।

ਇਮਤਿਆਜ਼ ਵੀਰਾਂ ਦੇ ਸੁਫਨਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ‘ਚ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਪਾਤਰ ‘ਅਸੀ’ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ‘ਮੈਂ’ ਦੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਬੋਲ ਕਿ ਲਬ ਅਜ਼ਾਦ ਹੈ ਤੇਰੇ’।ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਦੇ ਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਇਹ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਲਦਾਖ,ਕਸ਼ਮੀਰ,ਹਿਮਾਚਲ।ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਇੰਝ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਣਗੋਲੇ ਹਨ।ਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਕਥਾਨਕ ਸੂਫੀਆਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਲਾਉਣ ਵਰਗਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਬਣਦੇ ਹਨ।ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ ਸਗੋਂ ਦੋ ਮਰਦੇ ਹਨ।ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ।ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਉਹਦਾ ਪਿਓ ਅਤੇ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਹ ਆਪ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਵਰਗਾ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ।ਅਪਰਾਧਬੋਧ ਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਮਹਾਂਵੀਰ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ‘ਚ ਜਾਕੇ ਮਮਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇੱਥੇ ਵੀਰਾਂ ਹੈ,ਵੀਰਾਂ ਜੁਗਨੀ ਹੈ,ਜੁਗਨੀ ਅਜ਼ਾਦ ਖਿਆਲ ਮਹਾਂਵੀਰ ਅਤੇ ਵੀਰਾਂ ਹੈ।ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਅਨਹਦ ਹੈ ਰਣਦੀਪ,ਆਲੀਆ,ਇਮਤਿਆਜ਼,ਰਹਿਮਾਨ ਅਤੇ ਇਰਸ਼ਾਦ ਕਾਮਿਲ ਲਈ,ਚੰਗੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਕਦਰਦਾਨੋ ਇਸ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਤੁਸੀ ਆਪਣੇ ਖਾਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ।

ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ 

ਲੇਖਕ ਨੌਜਵਾਨ ਫਿਲਮਸਾਜ਼ ਤੇ ਵਿਸਲੇਸ਼ਕ ਹੈ। ਸਿਨੇਮੇ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਫੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।