2014 ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ 'ਤੇ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ : ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ

ਅਰੁੰਧਤੀ ਰਾਏ ਨਾਲ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਵ ਦੀ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਿੰਦੀ ਰਸਾਲੇ ਸਮਯਾਂਤਰ 'ਚ ਛਪੀ  ਹੈ।ਇਸ ਲੰਮੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਸਿਆਸੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਤਰਜ਼ਮਾ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਵੀਰਪਾਲ ਕੌਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ  ਨੂੰ ਇਹ ਮੁਲਾਕਾਤ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।-ਯਾਦਵਿੰਦਰ ਕਰਫਿਊ 

ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਬਰਾਬਰਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋਂ? 

ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ 1968-69 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਾਂ ਬਰਾਬਰਤਾ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੋ ਪੂਰੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।ਮਤਲਬ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਖੋਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੳ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈਂ। ਉਹ ਸੋਚ ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦ /ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਥੋੜ੍ਹਾ- ਬਹੁਤਾ ਬਚਿਆ ਹੈ।ਉਸ ਨੂੰ ਨਾ ਖੋਹਿਆ ਜਾਵੇ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਤੀ-ਖੱਬੇਪੱਖੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਵਾਦੀ ਜਾਂ ਮਾਓਵਾਦੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਹਨ।ਉਹ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਰਾਜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਈ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਇਹ ਉਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬ ਹੈ ਜਾਂ ਦਲਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕੰਨ੍ਹੀ 'ਤੇ ਪਏ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਿਹੜਾ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ? ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ।ਜਿਹੜੀ ਰੈਡੀਕਲ ਮੂਵਮੈਂਟ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਜੋ ਪਿੰਡਾਂ ਵਾਲੇ ਬੋਲਦੇ ਹਨ- ਸਾਡੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾ ਲਓ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਅਸਥਾਈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ ਜਾਂ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬ ਹਨ, ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਹਰ ਹਨ। ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਅਸੀਂ ਸੱਤਰ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ, ਬਹੁਤ ਪਿਛੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ , ਜਿਸਨੂੰ ਟ੍ਰਿਕਲ ਡਾਊਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਖ ਲਓ। ਬਰਾਬਰੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੋ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ,ਉਹ ਮੁਕੰਮਲ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਹੋ ਤਾਂ ਹੁਣ ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਉਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਲੋਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਥੇ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਮੈਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਧੰਦੇ ਵਾਲੇ ਲੋਕ (ਵਪਾਰੀ) ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਨੇ ਕਿਨਾਰੇ/ ਖੂੰਜੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਛੋਟੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਲਾਂ ਨੇ ਕੰਢੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੈ। 

ਬਤੌਰ ਲੇਖਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁੰਨ(ਐਕਟਵਿਸਟ) ਤੁਸੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋਂ? 

ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੇਖਿਕਾ ਸਮਝਦੀ ਹਾਂ, ਨਾ ਕਿ ਕਾਰਕੁੰਨ(ਐਕਟੀਵਿਸਟ) । ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੈਅ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਵੇਲਾ ਸੀ ਕਿ ਲੇਖਕ ਹਰ ਗੱਲ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ। ਅੱਜਕੱਲ ਲਿਟਰੇਰੀ ਮੇਲਿਆਂ 'ਚ ਜਾਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ 'ਫਰਜ਼' ਬਣ ਗਿਆ। ਐਕਟੀਵਿਸਟਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੰਮ ਦੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੀ ਹਾਂ। ਇਸ ਅਦਭੁੱਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਸਮਾਈ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੀ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ।ਜੇ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੱਮਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਸੱਮਸਿਆਵਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਨਿਪਟਿਆ ਗਿਆ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਾਤ ਹੀ ਜਮਾਤ(ਵਰਗ) ਹੈ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਾਤੀ ਵਰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜਾਤੀ ਵਰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਕਿ ਮੇਰੀ ਰਾਏ 'ਚ ਕਈ ਸਾਰੇ ਦਲਿਤ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਚਿੰਤਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੀ ਡਾਂਗੇ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਰੈਡੀਕਲ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸਲਝਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਖੋਜਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਰੈਡੀਕਲ ਖੱਬੇਪੱਖੀ, ਮਾਓਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਅੰਦੋਲਨ (ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਇਜ਼ੱਤ ਹੈ) ਸਿਰਫ ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੱਕ ਕਿਉ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਪਾਈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਦਲਿਤ ਫਿਰ ਕੱਟ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਲਿਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਠੀਕ ਹੈ। ਜੋ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਲਿਤ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਤਭੇਦ ਹਨ। ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ- ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ  ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਪਛਾਣਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਣ ਕੇ ਨਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇ। ਅਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵਰਲਡ ਸੋਸ਼ਲ ਫੋਰਮ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕ ਕੁੰਭ ਦੇ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ! ਜੇ ਸਿਰਫ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੈਲਾਬ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ! ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਾਬਰੀ ਮਸੀਤ ਤੋੜਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਰੀ ਮਸੀਤ ਤੋੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ., ਵੀ. ਪੀ. ਐਚ. ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਵਰਗੀਆਂ ਸੱਜੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਰਕਾਰ, ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਅਤੇ ਬੀ. ਜੇ .ਪੀ. ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ, ਗਲੀ-ਨੁੱਕਰ ਤੇ ਮੀਡੀਆਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉੋਂ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ, ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੂੰ ਬੇਹੱਦ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲਾਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।(ਜਿਵੇਂ ਗੁੱਜਰ ਅੰਦੋਲਨ 'ਚ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ) ਪਰ ਮੁਬੰਈ 'ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਗਰੀਬ ਕਦੇ ਲਾਮਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਥੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਹਾਰੀ ਬਨਾਮ ਠਕਾਰੇ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਯੂ. ਪੀ. ਬਨਾਮ ਠਾਕਰੇ। ਭਾਰਤ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ।ਪਰ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਸੁਰ ਨੂੰ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਧਰਮ, ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਥਿਤੀ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਨਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਦੋਲਨ ਇੱਕਠੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਪਰ ਕੁੱਝ ਮੁਦਿੱਆਂ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇੱਕਮੁੱਠ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉੱਚ ਹਿੰਦੂ ਜਾਤੀ ਦਾ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੱਬੇਪੱਖ ਜਾਂ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿੱਤੇ ਜਿਆਦਾ ਇੱਕਜੁੱਟ ਹਨ। 

ਜੇਕਰ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਇਆ ਹੁੰਦਾ , ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਦਲਿਤ ਨੇਤਾ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਜੇ ਇਹ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਖੱਬਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਕਿੰਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ? ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀਗਤ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕੇ। ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਨਾਵਲ 'ਗਾੱਡ ਆੱਫ ਸਮਾਲ ਥਿੰਗਸ' ਹੈ।  


ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ? 

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈ ਕਹਿੰਦੀ ਵੱਧ ਰਿਹਾ।ਹੁਣ ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗੀ ਕਿ ਵੱਧ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਤੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਵੱਲ ਜੋ ਰੁਝਾਨ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਫਾਂਸ਼ੀਵਾਦ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅਨਿਲ ਅੰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਅੰਬਾਨੀ ਬੈਠ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ (ਮੋਦੀ) ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਹੈ।ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਜਦ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਸ਼ੀਦਾਦ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਅੱਜਕੱਲ ਇਹ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਯਲ ਤਾਰੇ ਦਾ ਮਾਰਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਧਰੋਂ ਇੱਧਰ ਆਏ ਅਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਠਹਿਰ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਅੱਗੇ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੁੱਸਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੁੱਟਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਅਸਹਿਜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। 

ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹੋ ਕਿ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਮੂਲ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ? 

ਦੇਖੋ, ਭਾਰਤ ਰਾਜ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ। ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਜਗੀਰੂ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਅਧਾਰਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ ਪਰ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਫਸੇ ਦਲਿਤ ਲਈ ਠੀਕ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਾਕਤਵਰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹੀ ਤਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਤਾਬੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨਿਯਮਾਂ 'ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ 'ਚੈੱਕ ਅਤੇ ਬੈਲੇਂਸ' ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਪਰ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਕਤਵਰ ਲਗਾਤਾਰ ਤਕਾਤਵਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਬਾਣੀਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਤੋ ਅਹਿਮ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕਦੇ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ- ਭਾਰਤੀ ਬਾਣੀਏ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ਰਿਲਾਇੰਸ ਇੱਕ ਬਾਣੀਆ ਹੈ। ਉਹ ਬਾਣੀਏ ਦੇ ਤੌਰ ''ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਸੇ ਰਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਰੀਟੇਲ ਵਿੱਚ ਐਫ. ਡੀ. ਆਈ ਦੇ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਭਾਜਪਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁੱਸੇ 'ਚ ਆਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬਾਣੀਏ ਦਾਅ 'ਤੇ ਲੱਗ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਤੀ (ਬਾਣੀਆ) ਉਹਨਾਂ (ਭਾਜਪਾ) ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਤੁਸੀਂ ਪੇਂਡੂਆਂ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। 

ਭਾਰਤੀ ਖੱਬੇਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੀਮਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਂ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜਿੰਮੇਂਵਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋ? 

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀ ਸੀ. ਪੀ. ਐਮ. ਨੂੰ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਪਰ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਨ। ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਰੇ ਨਾਇਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਇਹ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਬਿਹਤਰੀਨ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਵਸਥਾ-ਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਭੇਦਭਾਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸੱਮਸਿਆਂਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਾਂਚਾ ਇਲਾਇਆ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਮੇਂ 'ਪੀਪਲਜ਼ ਵਾਰ' ਗਰੁੱਪ(ਮਾਓਵਾਦੀ) ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ 'ਚ ਇੱਕਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜੋ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਦੇਖਣ। ਜਦਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ। ਇਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦੇਣ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੁਫਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹੋ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਲੜ ਕੇ ਰਾਜ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋਂ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਰਾਜੇ ਵੀ ਬਣੇ ਰਹੋ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵੀ ਬਣੇ ਰਹੋ! ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੋਖਾ ਹੈ। 
 
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਓਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? 

ਮਾਓਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਲਈ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਮੌਕੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ। ਪਰ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਆਰਮੀ, ਏਅਰਫੋਰਸ ਸਾਰੇ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹਮਲਾ 2014 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਚ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਮਾਓਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਜੋ ਸੀ.ਆਰ. ਪੀ. ਆਫ. ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਕੀਤਾ (ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ) ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਾਹੀਯਾਤ ਕੰਮ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹਮਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ? ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡ ਸਿਸਟਮ(ਅਗਵਾਈ) ਵਿੱਚ ਸਮੱਸਿਆ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਪੁੰਨ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਬਾਰੇ। ਪਰ ਜੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਵੇਲਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੌਧਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਮਰਥਨ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਸਮਰਥਨ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ? ਜੇ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਾਂਗੇ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਸਮਰਥਨ ਕਰੀਏ। ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਿਹੜੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਰੀਬੀ (ਮੈਨੂਫੈਕਚਰਡ ਪਾੱਵਰਟੀ) ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਰਾਜਨੀਤੀਕਰਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰੋਗੇ? ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ, ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਇਹ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। 

ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਾਤ 'ਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਭਵਿੱਖ ਹੈ? 
ਦੇਖੋ, ਮੈਂ ਸੀ.ਪੀ. ਆਈ. ਐਮ. ਐਲ., ਆਇਸਾ ਨਾਲ ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਿਹਾਰ 'ਚ ਇਹ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਬਹੁਤ ਸੀਮਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਹਨ। ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾਉਂਦੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹਾਸ਼ਿਏ 'ਤੇ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਸੰਗਕ ਬਣਾ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਯੁੱਧ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਣਨੀਤੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰੱਖਿਆ। ਸੀ.ਪੀ. ਆਈ. ਐਮ. ਐਲ. ਵਾਲੇ ਜੰਗਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ। ਪਰ ਸੀ.ਪੀ. ਆਈ. ਐਮ. ਐਲ. ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਛਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੱਥੀਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ 'ਚ ਮਾਓਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਗਠਜੋੜ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ ਨਾਲ ਨਫਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਫਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਖਾਸੀਅਤ ਹੈ। 

ਅਤੇ ਸੀ.ਪੀ. ਐਮ. ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ? 
ਸੀ.ਪੀ. ਐਮ. ਬਾਕੀ ਸੰਸਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੈ ।ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਸਿਓ  ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਹੈ।